Zangkhaw Bungbu

                                          -L.Keivom

(Suo-I)

Indopui-2 chun hma hung sawn peiin Japan ral khomin May 18,  1944 khan Tuithraphai an hung tlung ta rup el a. Subhas Chandra Bose ngei khom a sipai Indian National Army (INA) hai leh Saikot vel chen hung tlungin, an lal Kawlvelthang khom Saikota a lal ina ngei a hung sir a, inbiekpuina a nei a. Amiruokchu, British sorkarin Assam  phai lut hman lova dangkir ngei an tum leiin Manipur phai chu indona zawl a hung

inchang tah a. Nunrawng taka inrûm bom thlâktu vuongnahai chun Japanhai hmun khuorna zongin an invêl thuok thuok a, bom an thlak dum dum el a. Nu le nau an thlabâr a, imu  hmu dukdak an um ta naw leiin mi tamtak chun himna zongin, an in le lo le an ran le âr hai maksanin, thuomhnaw an phur thei tawk tawk phurin, thingtlang tieng an ralzâm a. Nau pai inrik lai le naute pom lai neihai chung chu a rik zuol.

Hmingihai khuo Khawzawl khom sipaiin an hung hluo sip el ta  leiin um zing ngaina umin an hriet ta naw a, Zampui khuo tieng ral tlân dingin silaimu sûr hnuoiah an thil nei thrahai, an phur thei tawk tawk phurin, an inthok dok ve tah a. Hmingi chu a nunghak tran vel chau a na, sang pathum dang a nei a, an sang an khât leiin a naupang tak lem chu a la lawn hrat naw a, a chânga puok ngai a la nih. Ni li zet an fe hnungin an sunghai umna Zampui khuo an tlung a. Zampui khuohai chu an lo thra êm êm leiin harsatna tuok mang lovin inhai khom an hung nei ve ta nghal a.

Zampui tlangvalhai chun Hmingi chu hmelthra an ti hle a, inlêng khom a hau thei êm êm. Iemani chen an um hnungin a khaw tlangval  laia an suong deu tak, Thangsang leh an hung inngaizawng ta hle a. Thangsang chu pawlruk zo, inchuk zom pei châk hle sienkhom Phaipuia (Imphal) chau naw chu high school a um naw lei le an insung an harsat bok leia inchuk zom thei ta lova an khuo Independent Kohran Middle School, a kaina ngeia zirtirtua thrang a nih. Thangsang le Hmingi chun innei hiel nuomin an sunghai ve ve rawn dingin thu an sukthluk a. Thangsang chu nau mal a ni leiin a nu le pa’n a puhai naunu nei lem dingin an ti tlat a, innei chu an thrul pha tah a nih.

Thangsang le Hmingi beidong chun a rûka tlan dam an rot thut  thut a. Amiruokchu, indo lai a ni leiin hang zâmna ding an hriet naw bakah Thangsang chu Mission sikula zirtirtu a ni leiin dan lova nuhmei a nei chun a sin a tla bok ding a na, chu chu thrain an hriet naw a. Chuonga thaw ngaina rak hre lova an chawmchawrok lai chun hun a liem duok duok a. August 1945 a Hiroshima le Nagasakia atom bomb an thlak hnung chun Japan khom a tlawm ta a; Japan ralin Manipur an suoksanna lem chu July thla a lo ni dêr tah. Hluo nawk  thei dinga Tuithraphai a him tâk leiin, Hmingihai khom Kristmas le Kum Thar lawm zova kir nawk dingin an insingsa a. Indo raltritna chun a thruoi khawm a, muongna chun a kei thre nawk ding a nih ti an hriet leiin Thangsang le Hmingi chun indo re chu poi an ti lem hiel a, khawvelin an lawm mup mup lai chun an lo sûn ve thung a. Hun chel thei a ni naw leiin kum 1946 chu a hung her suok ta a. Kum thar lawm zo kar khat hnungah Hmingihai sung khom Tuithraphai panin an kir nawk a, Thangsang chun inpâm takin a thlir liem tah a nih.

April thla bul chun Thangsangin Hmingi lekhathon a hmu a, an  lâu rûk ang ngeiin a ruok naw thu a hung hrilna a ni tlat el. A sunghai  hril ngam el lovin zana chun in thei lovin Thangsang chu an hûk pap pap el a. Tlang ngaiah muolphothlakin, kohran ngaiah suol thaw ni hai sienkhom, an lo châng suol chu Hmingi le an innei theina lampui hongtu ding niin a hriet a, a lungril rûk takah a lawm a.  An rang thei  anga Tuithraphai tieng fea hang thruoi thlak dingin lungril a siem a. A tuka chun a nu le pahai thil um dan a hril a, an innei a thratzie thu khom a hril bok a. Amiruokchu a nuhmei dinga a pu naunu Sangi an lo huol rem titi ta leiin a thilthaw tum chu an remtipui tlat naw a. An thu lova hang chêt hlak chu a ngam bok si naw leiin beidong takin a chana tlu chu a sepui raw tuor ta lem a. A hmangai tak rîla ra ni si, nau fahraa a hang seilien ding chu a ngaituoin a lungril sun angin a na a, beidongin sun le zan an rûm a.  An chanchin tlangin an hriet hmain a sina inthokin an bân bok a.  A hmangai tak chân bok, a sin chân bok, chânna ruom a hraw lai a ni leiin, a khawvela chun lawmna ni var hrimin a sun ve naw a, chemtum le tuthlaw inruolthratpui chau naw chu hmabak dang a nei ta bok nawh.

 A nu le pa’n an thu an du taluo leia thil tlung vong nia ngaina a  nei thut châng lem chun an chungah a lungsen hiel hlak a. Trum khat lem chu beidong tawpkhawkin, “ Nangni thu ka zawm leiin nau fahra lo ding fahra’n ei siem ding a na, lungsietum lo ding lungsietumin. Nuhmei dang ka nei hnunga ka nuhmeiin a nau anga a pom thei naw dingzie le kan inkarah ngei khom insêl inhal suktamtu a la hung ni dingzie khom chieng takin in hriet vong ka ring. Chuong sa khoma  lampui dang hraw dinga in mi nor lui tlat hi, in thu sêl naw lang khom, a maw iengkim nangnin phur vong in tih,” tiin a suosal tawl hiel a. A pa chun, “Bawia, lungngai naw rawh, Hmingi le in nau chu nangma kan enkol ang charin enkolpui kan ti che, a maw phur kan tih,” tin thlem lungawi a tum a, Thangsang lung ruok chu a awi thei nawh.

Sin nei ta nghal lo, ni tin lo tieng an bûr ve ta ngar ngar a.  A ruol danghai chun lawm zuiin inhoi an ti hle a. Ama ruok chu mi hmêl hmu a rin leiin inlawm dinga an fiel ve khoma a nuom ngai naw a, zanah khom nunghak leng nekin upahai a pawl lem hlak. A pu naunu Sangi chu favanga nei dinga an tipui ni sienkhom a uksak naw a, a lêng ngai bok nawh. Potsiet zo chun Sangi chu tlangval dangin an inrûk nawk nghal a! Thangsang nu le pahai chu lungsena inhântawin  an ha tlam vâng vângin an rawt a, Thangsang ruok chu a hlim hle thung a. Chuonga Sangin pasal a lo nei ta lei chun Thangsang khoma a nuom nuom nei dingin a nu le pa chun an ti tah a.

Thangsang chun innei a nuom thu hrilin Hmingi lekha a hang thon nghal a. Hmingi’n chu lekha hlimum a hmu ni chun lawm taluo’n um ngaina a hriet nawh. Elizabet le Mari an inchibai a, Elizabet nau pai lai hlima an chawm ang elin, a sunga naute chu hlima inchawmin, a hun tlung hmaa sul hung keu nuom hiel niin a hriet a.  Amiruokchu,  zawllei iengkim chawi vong hnunga a nuhmei nei ding a fûk naw lei seka chuonga innei an hung rot nawk chu Hmingi pa chun inthamnaw thilah a lâk a, a thang a tlawm a, an innei chu a remti nawk naw ve thung a.  Sawt riel lovin Hmingi chun nau pasal lawmum tak el a nei a, an râl-tlân leia thil tlung a ni leiin a hmingah Raltlânthang (RTT) an sak a. Naute lawmum tak a na, a puhai chun an duot hle a.

Chuonga a beisei po po an khêl vong ta lei chun Thangsang beidong thaw ngaina hre lo chun a nu le pahai bok a mawsiet nawk   hlak a, a trangkai chuong ta si nawh. Nunghak khom ngaisak ta lovin  pathlawi ruol lai a chetla a, kum hni lai zet chu chuongang chun a tlingtla a. A kum thumnaa chun a ruolhaiin an tur bok leiin nunghak a leng tran ve nawk ta a. Vengthlanga Ruma naunu Hrangi, pum duong thra zut el chu a leng ngun deu tak a. Hrangi chu hmel thra puot el a na, amiruokchu pa bengvar le mihriem lungril puthmang chîk taka sui mihai chun a chalah sakol nambar 666 inziek hmu thei an tih. A mitkova chun a nunsietna thlipui intûr ngukin an bi a, amiruokchu a thup thiem leiin mi tamtakin sumrisang inzâm amanih an sawn lem hlak. Mi zawrna dingin a bau a tlor a, an nêm a. Chu bau char chu mi âtna ding le mi thin kheina dingin a ngei a, mei kawlhnam inlap zor zor ang a nih. 

Thangsang chun Hmingi leh tekhi tlakah ngai naw sienkhom  Hrangi chu ngainatna tak a nei a, innei ding chenin an lo hril phak hiel el tah a. “Kei chu tlangval khom kan ta nawh a, ka naupa Raltlanthang hmangai taka mi enkolpuitu ding mi ka zong tak a nih. Ei innei ding a ni khoma ka naupa i nau ang chara i enkol thei ding a ni chun thra ka ti a, chuong a ni si naw chun nuhmei nei khom hi trûlin ka hriet chuong nawh. Kei ang chara ka naupa i en thei ding an chun innei chu a thra an nawm”, tiin tlang takin Hrangi chu a hril a.

Hrangi chun, “Ei innei ta chun i naupa chu ka naupa hung ni tang a ta, ka rîla ra ang charin enkol ka tih. Mi tamtak chun an nauhai angin an en thei ngai naw a, hmangaihna an tlaksam lei niin ka hriet. Kei chu ka ngaidan a ni dêr nawh, an pasal hai an hmangai naw angin ka ngai. Nau fahra, an nuhronhaiin an soisak dan hi ka hriet le ka hmu chângin ka bufak khom an hnik ngai naw hiel hlak a nih”, a ta.

Chu ri chun Thangsang a suklawm hle a. “A ni ngei, keikhom ka ngaidan char a nih.  An nu le pahai an innei naw lei ringotin an nau hai kha ‘SAWN’ amanih ‘ZAU NAU’ amanih ei ti ta mei mei a na. A thren lem chun suol bik ding hrim hrima ngaina ei nei bok a, thil awium lo niin ka hriet. An insiengna thisen chu a pangngai tho a ni leiin an nu le pahai innei le innei naw khan an thisen insiengna kha a sukdanglam chuong nawh. A san tak nia ka hriet chu an nuhronhai hin mi dang ena an en hlak lei a nih. Hmangaina an mamaw tawk an  pek ngai nawh a. An chîna inthoka chuong ang ngirhmuna an seilien a ni chun an lungril insiem dan khom a hung danglam thei a. An nau danghai anga an enkol naw chun lungawi nawna, lungsenna, theidana, thîkna le thungrul nuomna chihai kha naupang lungrila khan  a hung tro va, zung a thlak a, chu chun mihriem a fak siet thei hlak. Hmangaina thu le tuiin chawm inla, naupang chu a hung inthranglien  pha hmangaina neiin a hung puitling thung a. Chuleiin, zau nau suol bik dinga ngaina hi a naupang indik naw lei ni lovin a enkoltuhai indik naw lei le khawtlang en dan indik naw a ni el thei a nih”, a ta. Hrangi chun a lo amenpui hle a.

A pathlawina kum thum a lo chuong dêr el ta bakah chuonga a naupa hmangai taka enkolpuitu ding awma a ngai koppui ding a hmu tak lei chun a naupa hang thruoi hmasa phot a, chuzovah Hrangi leh October thla tawp tieng innei dingin rem a ruot fel a. Chu thu chu hrilin Thangsang chun nupa anga Hmingi lekha a thon tawpna tak  chu rin takin a ziek a, khuolzin kutah a thon tah a nih.


(Ziektu Pu L.Keivom in Delhi Thurawn a insuo phalna a mi pek a ei lawm takzet. Sunzawm nawk pei ning a tih.-Editor)


[DT 26/6]