Pages

Wednesday, June 8, 2011

Pu Ngurdinglien Kha


-Thangsawihmang

Pu Ngurdinglien le kan lo inpawl dan chanchin ziek dingin phutin ka um a, lawm a um. Amiruokchu, putar ta ding chun nun hlui chulram fang ding an leiin huphur chu a um ngei el. Hlaphuoktu, putar Thomas Hood khawmin ‘The Light of Other Days’ hla a phuokin nun hlui chulram a lo kurinkuk pui ani kha. Pu Ngurdinglien thi ka hriet chun ka lung a thawng dut a, kawlphe anga inrangin mitthli leh nun hlui chulram ka fang nghal a. England bung-dawntuoi Christopher Marlow
(1564-1593) kum 29 a upa, a thi chun English Litarature khawvel chun inthimin a hung bawm a, hi hnuoia thu hi insamin a um:
“Cut is the branch that might have grown full strength,
And burned is Apollo’s laurel bough;
That sometime grow within this learned man.” Hi thu hin ka sungril a fang a, Hmar tawnga hril ding chun ka thiemna’n a tlin nawh. Ei Hmar Shakespear Pu L.Keivomin mi la hrilfie pek el raw seh. Pu Ngurdinglien kha ka khat chauin ka pindana thungin kar khat ka sun a. Kan chin lai a ai, kaikuong, nga, mazu kan man dan dam chun ka lungbawr an hung tet hning a, mitthli chu dang thei an hlawl nawh. A thina lei hin Hmar hnam hung um pei dan ding Pathienin a min hmutir a, chu chu vawisun ni chen hin sukdikin a um peiin ka hriet.

Naupang Hun:
            Pu Ngurdinglien le khan ruolthlak 1937 a pieng ve ve, 1946 a zirtirbu suo ve ve kan ni bawk. Zirtirbu kan suo hnung chun ama Parbung NEIG Schoola a kai a, kei Parbung Independent Schoolah. Inrinni vadungah kan kaikuong mannaah insuol kan tum a. In kan tlung chun ka nu’n, “Ei tupa a nih, insuol lovin inpawl hlak ro” a ti leiin 1947 a inthawkin puitling kan ni chen khawmin kan inpawl ta pei a nih. A naupang lai khawm a mizie kha mi naran chung, tumru, taima, huoisen, ruol neka ropui lem dai a inngai a nih; ruol lai khawm hotu nina chang tum zing hlak a nih. Class-V kan inchuk lai Lushai-English Dictionarya a hriet thumal, ‘needle-hriau’ ti hreu tinain a ngai a, ‘Needle sucks me-Hreuin a mi dawk’ tina a nih tiin, kei chun ‘needle chu thim tina a nih’ ka ti khawmin ka neka hre lemin a lan ngai tho. Kum 1949 hin hlimna runpui a tlung a, Independent Biekinah a hung lam ve a. Kan lam lai chun inring deuin a tap a, thlaphang em em hin a um a. An in tieng chun tap pumin a fe pei a, mi thenkhatin an in tieng an zui a, a tapna san an indawn a. Ama chun. “Independent tlungpuma Lucifar a thung a, ‘Nang chu lam der naw rawh’ a mi ti leia tap ka nih” tiin a hril. Chuong angin a naupang lai khawm ruolhai neka mak danglam deua khawsa hlak anih.

Tleirawl Hun:
            Kum 1953 Class-VI kan inchuk kum khulhip inleng leiin naute ni khata pahni dam an thi deu zing leiin thlan kan cho tan a. Thlan cho le mithi ina leng khawm ruol chunga um tum zing zing a ni hlak. Khawtlang tlawmngaina thila khawm tlawmngai nopui dawng tlak ni tum tawk tawk, natna tium TB hria thi khawm a tuomtu ding, makhai hmaa tuomtu ni hlak. Class VII-X Pherzawl High Schoola kan kai ve ve a. Hi hun sunga kan nungchang chu Class-X chen chu a sawn tung ve mei mei pei ti ding a nih. Pieng danah kei ama pu lem hi, a rawi naupang ang chauin a mi ngai hlak. Kei hlak chun ka pawisa der nawh; hi lei tak hin kan inpawl thei a nih.

            Kum 1959 hin matrict result indawn dingin Parbunga inthawkin bawmrang phurin kan suok a. Kan inzin dan hi a mak ngei el, inthima khaw lut tei tei a nih. Khuo kan tlung tawm chun bawmrang kan inthuoa keiin ka phur hlak. Thanlon kan tlung chun, ama chun “Lalngaisang le a ruolpa, Hmar biela Inquiry Meeting zu thaw kan nih, vawizan mikhuol dar vaw ro” a tih a. Mikhuol dar an vuok a kan inkhawm chun Chairman chun, “Lalngaisang le ruolpa Hmar biela Pathien thu zu hril an nih a, thu mi hril hai sien” a ti chun Pu Ngurdinglien chu pulpit a kai a. Bible kan nei naw leiin ama rawt angin Gem’s English Dictionary (lekhabu chite) kan chawi ve ve a. Ama chun Luka 19, Isu le Zakai chanchin a hril a, a bung le chang a hril suol chu nunghak pakhatin a hang hril a. Kei ruok chu kan ip tur tur a, ka nui suok nawna dingin ka pang na deuin ka sik a. Ama ruok chu a bei nasa khawp el a. A thlan phul ber burin pulpit a chum dut dut a. “Isu hmu ding chun Zakai ang bawkin mani umna hmuna inthawkin ei tum thla ding a nih,” tiin. A hril zo a ka kuoma a hung thung chun, “U Rothang thu hril ka baihat ka hril anih, ka thiem?” a la ti nawk nghal. Inkhawm tin chun Pathien thu titi ding lengkhawm thuoitu dingin ama bawk an ruot a chu hmeithai nau, nunghak a leng nuom leiin leiin titi lengkhawm chu ka thuoi ta lem a. Kei khawm ka nuom ang bakin a hunin a mi phut leiin ka duoi bik nawh. Ka kut ka sat hmek hmek el a nih. Lengkhawm kan tin ding chun Lalngaisang lem kan naw a chu an hlawtling leiin lawmthu an hril.

            Thanlona inthawk chun Pamjal kan ban a, kan thaw dan pangngaiin bawmrang inthuo chu keiin khawah ka phur lut a, ama chun Mi Mission hotu, James Garlow le John Walkenes-in biekin rangva pek ding an ti cheu a hung kan nih,” tiin a hril a. Hi saphai hi Parbung le Taithua kan lo zui ta hlak an nih. Kan thu hawn that lei chun vawk mi that an tum a, vawk that an tum lai saruol kap an um leiin saruol mal chu an suong ta lem a. Zan inkhawm thu hril ding chun a mi hnawk lui leiin kei khawm chun ka hril ve hrep a. Hmar tawnga ka hril an leiin an hriet lem chu ka ring nawh. Zu chu kan beisei viua chu Pathien thu hril kan ni leiin dawn a thieng ta nawh. A zinga chun kan inzin dan ang taka fe peiin Old Churachandpur kan tlunga ka tupa Thangtinmangin matrict result a mi lo hril a. Kei chu ka pass a, ama ruok chu a hlawsam thu a hril a. Ama chun lungsenin kan bawmrang phur chu phur nuom ta lovin a rengin ka phur a, hmawl thuna a sapa thangin a hnunga bawmrang phurin phai kan tlung tah a. Kan hung tieng chun damdawi influenza mum le soda Mint kan rawt phit a, a then ruok chu a mumin ka fun a.

            Churachandpura inthawkin kan inzin dan pangngai bawk chun khuo kan pan a, Pheipheng khuo chu inthimin kan lut a. Pu Ngurdinglien chun lal le roreltuhai a ko khawm a, “Hi Tinsuong farm en ding Meitei Doctor a hung a, damnaw inen ding tlang insam ro.” A tih a. Kei chu a Doctor dinga a mi ti leiin nuom thu lovin ka thang a, damnaw chu ka en a. Kan damdawi chu a tlawnin kan sem a. Ama chun “Zuha hning le artui bek pe ro,” a ti leiin artui mansate sip le zuha hning chu an  mi pek a. Ka in nasa taluo leiin nisa suok hnunga suok a tul a, a Doctor lem chun bawmrang ka phur lem tah a. Chuong ang pei chun zan thum lama kan riek hnungin Parbung kan tlung a, kan inzin chanchin kum sawm kan ip hnungin kan hril dawk chau a nih.

Puitling Nun:
            Kum 1958 a matrict kan thaw chu 1962 hin a pass chau a, kum tawp tieng kei chun BA kan chuk a. Ama chun P.U.C. a’nchuk a DM College-ah kan kai ve ve a. Sap tawng thaw a nuom leiin Seventh Day Adventist biekinah kan inkhawm a. Sap chu a biel fang kan zui a, a tawng chu ama chun anlet a, andik chu vang hlein ka hriet. Amiruokchu, a ngaituhai khan Hmar tawng an hriet chie naw leiin a buoina um der lovin a zo. Chuong ang chun Seventh Day biekin kan inkhawm rawp lei chun thawlawm dawlna ding Receipt Book an mi pek a. Mi lien kan hriet Teba, Daiho le mi dang dang kuoma thawlawm kan dawl a, Rs. 200/- chuong zet kan hmu hnung chun kan insem a. Chutaka inthawk chun kan inkhawm ngam ta nawh. Chu hnung chun Central Church-ah English Service-ah kan inkhawm a Prof. Lalawi le Lushai student chu neitu chan an chang a. Inkhawm tin chun ama chun, “Kei Manipur Youth Movementa hin President ning ka ta, nang Secretary ni rawh,” a tih a. Kei chun ka nuom naw thu le ama khawm a tling naw ding thu ka hril a. Zan khat chu Central Church-ah mikhuol ropui pahnih Khasi Rapthap le Pu Zairem an inkhawm a. Pu Ngaurdinglien chun meeting chairman a hluodawk a, ama chu a chairman ta lem a. Kan tan chun mikhuolhai chu an chanchin tarlangna a nei a, mipui an innui dur dur chun a hal tawl a. Thurhiltu chu Rapthap a na, tinna ding hla ‘All Hail The Power of Jesus’ a thlang a, pulpita ngirin kut vai meuin hla a thuoi chu kan ip tur tur a. Tu ruot lovin inkhawm chairman-in a hung thang zie a, inthlang a tlung chun Manipur Christian Youth Movementa President a hung ni tah a. India ram Hmar sak pumpui a inthlangna a hung um chun President a thlang a hung ni ta pei a nih.

            Zan khat chu kan hotu, CID Director, Synal kan pan a, kan fe tawm chun, “Ka ruolpa hin pawisa a hni nuom che a,” ti a hril chu kei khawm chun, “Ama khawmin a hni nuom che,” ka tih a, Rs. 100/- relin a mi pek a. CID Director hi Pu Ngurdinglien nina insang siemtu ropui tak a nih. General Rolly kuoma hrilmawitu khawm ama hi a nih.

Mani Inringzo Taluo:
            Pu Ngurdinglien nuna inchuk ding tha tak chu mani inringzo taluona a nei hi a nih. Chun, a hringnun a hmang dan hi chite a ni a inthawkin ‘Make-believe play/Play way in education’ indikzie a nuna hmu dingin a um. A naupang lai huna sap tehlem, ropui tehlem a lo thaw kha puitling hnungin a tak takin a nuna hmu dingin a hung um pei a nih. A naupang laia ruol chunga uma an ngai ang bawk khan hnam thuoitu a hung ni khawmin hnam dang thuoitu dang po po neka chunghnung intina (Superiority complex) a nei leiin ama daltuhai kha a hnuoiah a sie vawng a, dem khawpa a ngai naw lei niin ei hriet.

            Vawikhat chu Silchara Khasi nunghak (officer) kan leng a, a mi ngaisak naw khawp el a. Kan tin chun sawisak dan ding a ni ngaituo pui a. Zingkar inhma deuin ka tho a, Khasi nunghak umna chu ka pan a, ama chu ka hnungah a hung a. A umna ka tlung chun, “Kan hotu Supply Officer kha a hung am? Vawisun Jiribam hang sir ding a tih a” tinn ka hril a. Chu lai tak chun ama chu a hung lut a. Kei chun “Good Morning Sir,” ka tih a. Ama chun mi en lovin a lu a suk a ka suoksan tah a. Hieng lai huna khawm hin matrict a la pass naw a chu insukropui dan chu chi tam a hriet a nih. K.Pronga Parbunga SDO a ni khan a mi hril a, “Pu Ngurdinglien ropuina chu anvat le inzak a hriet naw lei hi a nih,” a tih a. K.Prongo Calcutta Manipur House-ah Liaison Officer in a um lai Bangladesh Independent indonaah a thaw that leiin Gen. Manekshow chun Wellington Hotela chawimawina an pek ding a na, K.Prongo chu fiel a nih. Ama, Pu Ngurdinglien ruok chu fiel a ni ve nawh. Chu thu chu a hril chun Pu Ngurdinglien chun fiela um lem chu ‘Thuoi ka ti che’ tiin an pahni chun an fe a. K.Prongo chu thungna ding hmun ruota uma chun a thung a. Pu Ngurdinglien ruok chu fiel a ni ve naw leiin thungna hmun anei nawh. Host chu Gen. Arora a nih. “Good Morning Mr. Arora” tiin a bula officer pakhat inthungna dingah chun an thung a. Tukhawma an hluo suok nawh. HNU President a ni lai a ni leiin ama leiin India sipai lien tak le a rawihai chun HNU an hriet pha a, hun tawite sung a huoi leiin challangna (popularity) a siem pha bawk. Chuleiin, K.Prongo chun, “Dinglien chu anvet le zakmaw hi a ropuina a nih” tiin a hril.
           
Thangthar, lekhathiem, hnam thuoitu la hung ni thei ding kan fui cheu, Pu Ngurdinglien ropuina siemtu chu mani inringzona, mi neka chunghnung lem ni tumna, tumruna, huoisenna, mani nun hmang fimkhur (self discipline) a nih. Hieng anga i nun i hmang chun ropuina chi hni ngai lovin inhlanin um i ta, i hmang naw ruok chun mani ni ding ang ni phak lo kei ka ang bawka mi chau hung ning i tih.

[DT 5/6] 

No comments:

Post a Comment