Pages

Tuesday, August 30, 2011

PIANCHAM TITI-2


L.Keivom

Zai tin thang kan vawr a,
Hawikawm lenrual duh hei zawngte nen;
Tlángin min sêl lo u,
Lenlai kan chèn ve e;
Lenlai ni te hi,
Kan la ngai dawn êm!
-Vankhama

            Ka riahna Rimawi Rûn bathlàr nuam takah chuan keimah chauha thuin, zing thlifim dai thlum, thaw hiau hiau chu tui ti taka hîpin, kawl êng phût mai chu ka thlir a. Kum 2011 chhunga ni 196-na, July 15, ka piancham 72-na ni chu boruak thiang tak karah nui ver verin a lo chhuak a. Zofate Jerusalemah ngei piancham lawm tura min hruai thlengtu Engkim Lalpa hmaah lawmthu sawiin ka thingthi a. Thenawm arpate pawh an bâng bik lo: lawmthu min sawipui ni awm hrimin, awrawl tawp chhuahin min lo haleluipui asin!

Khuanu Remruat
          Kan tum lawk rèng pawh ni lo, mahse kan hriat loh hlàna kan nun zai suih fintu a awm thin a. Chu chu ‘khuanu ruat’ tia sawi mai lo chu sawi dan tur dang a vang hlê awm e. Tunah kan khawvelah hian mihring tluklehdingawn sarih dawn lai kan awm a, chu chu chawlh miah lohin sekhawn tinah pakhat chhiar ta ila, chhiar zawhna turin kum 240 vel a ngai dawn a ni. Chutiang zozai zingah chuan, hun rei lo te he khawvela kan lo zin chhung hian, khuanun intawng tura a ruatlawkte chauh kan intawng thin niin a lang.
            Aizawl tlanga ka piancham 72-na lawm tura Zolife Infotech leh ZOlife magazine hringtu leh enkawltu Tv. Lalremruata Varte-an a ruahman mai pawh hi chumi remruatna bawma tla chu ni ve-in ka ring.  April-June, 2011 chhung khan Manipur, Tripura leh Assam hmun hrang hranga awm darh, chîm ral meka awm Zo hnahthlakte chanchin leh thu le hla hlui khawn khawm hna ‘Cultural Mapping’ tiha a prawzek hming ka vuah chu tan dan tur kawng siala ka zin laiin, May 22-25, 2011 khan Barak Valley Hill Tribes Development Council (BVHTDC) hmunpui Hmarkhawlian-ah Remruata pawhin Aizawl atangin mi rawn fin a, kan mi leh sate chenna hmun hrang hrang kan fanpui a; tui lian khûp thlenga daiin Silchar Mizoram House-ah zan khat kan riak bawk a. Ani Mizoram panin an kir a, kei Tripura panin ka chhuk thla zel a.
            June 3-ah Delhi-ah ka chhuk thla a, June 11-17 thleng Churachandpur-ah ka chhoh leh a. Ka lo kir lehin Remruatan telefawnah, “July 15 hi i piancham a ni, ti rawh?” tiin mi rawn zawt a. Kei chuan, “Ni e, ka piancham vawi 72-na tur a ni” ka ti a. Ani chuan, “Aizawlah kan lawm dawn ni a. I hman ang, ti rawh?” a ti a. Kei pawh chuan, inngaihtuah set loin, “Hman dawn lawm ni” ka ti thla ringawt a. Minit khat chhungin, Home Minister pawh rawn hman eih loin, kan fainal chu a ni der mai a. Chutiang a nih tak sia chuan, piancham lawm paha lehkhabu pakhat tal buatsaih leh chhuah chu tih makmawh niin kan hria a, kar khat chhunga a manuscript peih hman tumin kan buai ta chuk chuk a ni.
            Remruata nen hian Pune-a lehkha a zir laia inràl hriat kan ni a. Zirlai hruaitu a nih bakah magazine changtlung tak kum tin an chhuah thin a, min sawm angin artikul ka thawh ve ziah a. Kum 2002 khan Thalfavang Kûtah khuallian atan min sawm a, kan nu nen kan fapa hruaiin kan zuk chhim ve a. Chu chu Remruata nena kan inhmuh hmasakna ber leh Zoram khawvel tana rawngbawl hna kan thawk dun tak tak tan hun a ni. Hei hi ka han zeh telh hrâm chhan chu, mihringin thil awmzia kan hriat hma daih pawha rawngbawl hna thawk tlâng tura min duantu leh suihzawmtu a awm thu, a hmaa ka sawi tawh kha, a lo dikzia tar lan ka duh vang a ni. Ka thawhpui a tua pawh hi chutianga Khuanu bel ruat vek niin ka ngai a, ka tan chuan lunghlu an ni.
            Ka mi sawm duh hming sawmthum vel ka pek leh thu sawina hun pek ngei tura ka ngaihte hming ka hrilh bâk chu prokram buatsaihtute kutah engkim ka dah a. Tute nge, enganga huap zauin nge an sawm dawn tih ka hre lo. Mi 50-70 vel an lo kal chuan hlawhtling hle turah ka ngai a. Mahse, ka rin ang a ni dêr lo! Nairobi-a kan awm lai kan thianpa pakhat, fiamthu thiam deuh hian a zinnaa an nawmchenna khawvel chanchin chil phuan tla khawpin a ripawt a. Kan thian dang pakhatin, “Are they cheap?” tiin a lo zawt chhên a. Ani chuan, South Indian awphawi (accent) dik tak hian, “No, no, no, they are not cheap at all, my friend! They are cheaper!” a tih ang deuhin, anti-climax zawng ni loa pro-climax (pro-max) zawnga sawi chuan, ka duhsak leh min duhsaktu then leh rualte hi ka chungah an lo tha mai lo a, an tha chungchuang a, hall leng lo khawp hiala tamin mi rawn lawmpui a ni.

Duhsakna luangliam
          Kan prokram kha Sardarjiho ‘barabaje-a’ tan tur kan ni a. Vanneihthlak takin, thutna rem that a ngaih avangin, kan tan tlai hret a, kan phùrna pangsa leh ‘barabaje syndrome’ hlauhawm inchawhpawlh (cocktail) tur kan pumpelh phah ta a ni. Ka piancham lawmna hi Information & Public Relations (I&PR) Auditorium, Aizawl khawpui lailia awm, mi 300 vel lengna, hall nuam taka an buatsaih a ni a. A khat tawk kan kal khawm lo ang tih kan hlauh rilruk laiin thawk leh khatah kan khat vek a, thutna dah belh theihna hmun apiangah kan dah belh zel a, keini tlar hmasa bera thute hmaah pawh tlar hnih dang an la dawh belh avangin tlar thumna kan chang pha tawk a. Chuti chung pawh chuan a chhunga leng ve lo bathlarah an la ding tlim hmur a ni. Induhsakna luangliam a ni.
            Inkhawm hruaitu Zikpuii kha nula zên nalh leh ngaihnobei, a zûnah uai palh ila, kan ui leh arte thleng pawha min lo uaipui ve hial bakah kan tu leh fa te thleng pawha an hrilh fâk tling khawpa uai buai theihna riau neih, khuanu tuah mawite zinga mi, LPS (Laldailova Pachuau & Sons) television network-a thu puangtu leh chumi hmanrua chu hmanga zoram khawvel suihkhawmtu, zauhtu leh awi tleitu zinga mi a ni a. Ram hmasawn, abikin Oprah Winfrey Show-ah te thawk ve chu ni se, a kam chhuak tina cheng nuai per chhuak pawla mi a ni ngei ang. Thomas Gray-an,
            Full many a gem of purest ray serene,
            The dark unfathom’d caves of ocean bear;
            Full many a flower is born to blush unseen,
And waste its sweetness on the desert air
a tih ang khan, kan zoram khawvelah hian khawvel dang hriat hlawh loa lunghlu le tuikeplung inphûm ru leh ral ta mai an lo va tam dawn tak êm tihte min ngaihtuahtir a ni.
Kan prokram kha a tawt hle a. Thusawi tura ruat ringawt pawh pakua leh sawina hun dîl paruk an awm a. Ramri awm lo, kawlrawn chauh awmna, zalen leh huapzau zoram khawvel huang a ni bawk a, thu sawi tur zinga thenkhat phei chu tu mitmei mah veng loa hawl kim vek tura lo inkâu sa an ni a, darkar hnih chhunga zawh tum chu zawh dawra suk tin an sawi ai maha khawlh zawk niin a lang. Mahse, inkhawm hruaitu kha a fel bakah thu sawitute kha thu thûk leh fun ril, tawi taka sawi thiam vek an ni a, darkar thum chhungin kan tlingtla thei hrâm a, a lawmawm takzet a ni.
Kan hun laia kan kamdinpui then leh rualten mi rawn uap hneh hle a, a lawmawm takzet a ni. Zofa, Indian Foreign Service-a awm zingah a siniar indawta a palina ka ni a, Manipur State-ah phei chuan a hmasa ber ka ni. Keiniho chin hi chhul khat kual ang chiaha inen leh inngaina tawn kan ni a. Rilrua nung reng, mual liam ta Zikpuii pa (KC Lalvunga-1994) leh Lal Thanzauva Pudaite (2008) te chu an kawppuite ve ve- Pi Dari leh Pi Lani Pudaite (Lalthangliani)- ten tlin taka an ai rawn awhin, tleirawl tak hmel la pu Thangkima Cherpoot hoin mi rawn tawiawm a, siniar nih an tlinin thla an timuang takzet a, lawm avangin lung pawh a chhe deuh hial a ni.
             Lehkhabu tlangzarh tura sawm, State Planning Board-a Vice Chairman Pu Lalkhama hi Mizoram atranga IAS tling hmasa ber leh a rama Mizo Chief Secretary ni hmasa ber, Delhi tlang atanga thian-u berah ka neih a nih bakah ka lehkhabu chherchhuan kal mek, Zoram Khawvel piantirtute zinga kut pawimawh a ni a. Chief Secretary a nih lai, March-April 1989 khan Rangoon atangin Mizoramah ka zin a. Hei hi Mizorama ka zin hmasakna ber a ni a, ka la tlangnêl loh hle a. Mahse, Churachandpur atangin telefawnin ka zuk bia a, ka zin veivakna tur engkim min lo ruahmansak a, chhungpui fa angin ka lawi lut a. Ka thianpa Mike Lalmanzuala IAS inah zanriah leh hla ruai min lo buatsaihsak bawk a, chumi thu chu Zoram Khawvel-1 ah ka ziak nghe nghe a (p 30-31).  Hemi zana kan tleirawl zai thiam pahnih zinga pakhat kha a hnua zai thiama lar, zoram khawvel rûntu leh zauhtu zinga mi, Zosangliani hi lo ni reng alawm maw le! Kum 22 hnu, ka piancham lawmnaah pawh hian a thian dang pahnih, hla leh rimawia nasa tak leh hlawk taka zoram khawvel rûntu leh zauhtu Sailothangi Sailo leh Lalhungchhungi te nen mi rawn tawiawm asin! A hmaa ka sawi tawh ang khan, kan hriat loh lai pawha min suihkhawmtu kut hi a lo awm chiang a ni.
            Zaithiam sawi takah chuan, ka piancham mi rawn lawmpuitu zinga mi Siampuii Sailo leh Vanhlupuii te hlei hlei hi an vanglai kha chuan zoram khawvel tana Kohinoor an ni takzet a ni. Anni lo chhuah hma hian, All India Radio, Shillong atrangin Mizo prokram-ah khuang nen mawl takin lengkhawm hla V. Thanthuamin (Varthanthuami) a rawn sa tleng tleng thin a. Ngaithlatute thinlung a hnehin kan zawr takzet thin a ni. Kum 38 hnuah, June 5, 1997-a a pasal Pachhunga nena an chenna Khatla-ah ka intarviu tumin khang hun laia a hmei a pa zai thiamte kha sulsutu ropui an nihzia ka sawipui a. Ani chuan, “A eng a khaw ngaihtuah loin kan lo zai ve mawp mawp a. Tun hnua ka ngaihthlak leh hian ka zak hnuhnawh thin” a ti a. Mahse, an hun lai na nâ nâ chuan an vung a, kan kalchar khawvel hi an chiah zawp hneh hle a ni.
            Zofate lungrual tlanna ber chu ei leh in lam ai mahin thu leh hla, abikin hla rimawi a ni. V.Thanthuami te, Laikunga te, Lalthianghlima te, Biaksailova te, C. Lalkhawliana te, P.S.Chawngthu te leh mi hrang hrang, All India Radio hmanga Shillong atanga kum 1950-70  bawr vela zoram khawvel rûntute khan hmun hrang hranga khawsa Zofate chu lungrual takin, zai khatah min luantir a. Kan chheh vela awm tlangmi dangte thlengin, a thu hre lo pawh ni se, kan hlate kha an khûkpui ve nasa a ni.  Hemi kawnga khang hun laia thawh hlawk ber zinga mi tlem te thlang dawn ta ila, lengkhawm zai lamah Siampuii Sailo leh lengzem leh tun lai hla chi hrang hrangah Vanhlupuii, kan arsi lian leh engte hi thutna hmasa ber tlar luah reng tur an ni.

Hla ruai hlimawm
          Awmni kham meuha ka piancham lawmna buatsaihtu, ZOlife Editor Tv. Lal Remruata Varte-an lawm luhna thu a sawi zawh veleh Ramhlun South YMA Zaipawlin kum 1972-a Delhi tlanga ka hla phuah ‘Kan tlangram mawi’ an sa a, an thiam mai ni loin lung a run a, tî a mûr sung sung mai.  Zai thiamten kan hla phuah thiam tak leh lung kuai taka an sak han ngaihthlak chang hian, piancham lawm ve Heroda Antipas ang mai khan, engmah ngaihtuah set awm loa mahni ram zatve hial pek kan intiam duh mai thin a ni. (Mk. 6:23)
Zaipawlin an sak lai hian ka phuahna hmun, Delhi tlang South Block-ah min hruai kir a. Prime Minister Indira Gandhi ofis chung chiah pindan chu Europe (East & West) leh Americas (South & North) Division enkawltu Under Secretary-ho thutna a ni a, South America leh Carribean thliarkar ram zawng zawng, ram 30 lai ka enkawl ve a. Tuk tin dar 10-a thlen chuan hmanhmawh taka saree hmawr ri fawk fawk khawpa pên chak Indira Gandhi kha namaste ngei ngei a ni mai. Kha nu makna leh felna pakhat chu, hmanhmawh eltiang mahse, kan namaste hi chhang lohin min kal pèl ngai lo. Chumi hmun ropui, India hnukpui inthlunna in, British hoin duh tawka thaa an duan leh sak, nipui a hràn êm êmna hmun chu zopa tan chuan lung in lian a ni a,  kan zo tlangram nuam ngaiin a thlarau a rûm ni tin thin. Chumi tlangram chawina hla ngei chu a ni zaipawlin an sak ni. Chu ram ngei chu a ni Rokungan, ‘chhawrpial rûn i iang e’ tiha a lo puahpui.  He hla hian zùn a pai a, a vei tawh vek chuan an hriat loh hlanin an sa chhuak leh mai thin.
            Prokram duantute hian zoram khawvel lam hawi veka an duan a ni a. Kum khat lai zai lama lo inhmang tawh loh, kan zoram nightingale pakhat, Malsawmtluangi Fanai (MS-i) sak atana hla an thlansak, T. Zorampela phuah ‘Kan ram tan i thawk ang u’ (Dâr ang lènna kan Zoram hi) tih leh Zoram mawina leh Zofate sulhnu zûna uai Damhauhva phuah ‘Zùn phur thing tin pâr’ a han sa mai chu,- a aw mawi zâm vêl leh thaw chham khawpa Zorampela thahnemngaihna au aw leh Damhauhva lung kuaitu pipu zûn lêng infawk khawm, a phuana phuan buan buan chuan min bual a, nuam tiin kan chiri a, “Nang i awm chuan lei van a chang thin” tih hlaa chhunzawm tak kan nâp mai a ni. Kan zai thiam tam tak hian pasal an neih hunah an aw mawi thlengin an neihtir duh mai thin a, chu chu ti ve lo hrâm turin MS-I ka fuih duh a ni. Zai thiamte tluka rilru hliam thawi dam thiam daktor an awm lo. An thilpêk hi a hlu asin.
            Tun laia zai thiama lâr, nula Zoramchhani sak atana an thlansak chu V.Thangzama phuah, ‘Khuavel i la chhîng ngei ang’ (Aw ka pianna leh ka seilenna ram) a ni a.  Awrawl tawp chhuah a, rilru leh thlaraua zai vawr a ni a, a bâk beisei chuan tur awm lo khawpa lungsiin a bun chhuak thiam a ni. A phuahtu hi ka hnungah a thu a, a thunawn
            Tho la, ding ta che, i hliam a dam e,
            I tha thumte a kiang e;
            Hnutiang hawi loin, ram kal siam ta che,
            Khuavel i la chhîng ngei ang
tih a sak lai hian ka han mitsîr a, hmatiang beiseina êng lam pana kalchawi tura a hmangaih zofate a fuihna thu, hetiang khawpa mawia sak a ngaihthlak hian a lung tlu zânin, keima ang bawkin a hnuk a ulh ve ka ring. A thunawn tawp tlar phei hi chuh, hruaitu Mosia thukhawchang nen a inzawl hle a, Kanan lam a hawi ruih mai a ni. Hruaitu dik chuan chumi rama a mite hruai thlen chu a hmathlir leh tum a ni tur rêng alawm. Thuneihna fawng vawn tum rikngawta hmanhlelh ram hruaitu intihte ai chuan Zofate histawri-ah he hla phuahtu hian hmun a chang sang zawk ang a, a dam rei zawk daih bawk ang. Chumi thuruk hmu fiahtu General James Wolfe (1727-1759) chuan Quebec kulhpui latu nih aia Thomas Gray hla Elegy written in a country churchyard phuahtu nih a duhzawk thu a lo sawi rêng ni.

Piancham chawina hla
          Rangoon-a kan awm lai atang tawh a thu leh hlaa ka rawngbawlpui, Lungleia awm K.Krawsthanga chuan ka piancham lawmna atana hlachham sei tak a phuah a, chu chu Elizabeth Malsawmtluangi, kum 10 mi lek, Kids Care School, Ramhlun (South) a mi chuan khùn tak leh thiam takin a chham a, tî a mûr sung sung mai. He naupang, fel leh chhuanawm tak hi June 8, 2010-a J.F.Laldailova hriat rengna prokram ZOlife bawkin a buatsaih tuma Mafa-an JFL sùnna hla sei tak a phuah chhamtu bawk kha a ni. Mi bik a nih ang hrimin, zoram khawvel cheimawitu ni zui zel turin Lalpan hual himin mal sawm zel rawh se. A hla chham chu, tlar tina hawrawp intanna chhiar thlakin ‘Ziakfung chawi thiam L.Keivawm’ tih a ni.
Zai kan bàn nâng che zoram khawvel hrai chawi, Lalpui sakhmel tha.
I pian ni champha leh Laisuih tuahrem kan lawm e, khualianah;
A saw hmar tlang Pherzawl vangkhaw sumtual run nuama’n,
Kungpui miril tur rêngin maw, mîm ang i lo pian le, saisenah;
Fanau chhuanawm chawitleitu chûn leh zua an hlu ngei e,
Uailote`n par ang vul zelin, parfung chawi thar zel ang che;
            Ngalfimin i damkhua sei mawlh rawh se, khuanuleng zarah.

Chi bing, thliarkar rilru bo tura nau ang min awi thintu,
Awi zel ang che i thaikawi laisuih nau puakpuan hlâi ngeiin;
I lungril duhaisam, zo luan kawr ngeia kan luan za dial dial theih nan,
Thaikawiin thu tin di chu hril zel la, aw hril zel ang che;
Hmatiang sawnin zoram khawvel a her luai luai e, her luai luai.
I thusep leh laisuih tuahrem kan zâr dêr dêr e, zo nun tlang nuamah;
An sawi chuailopar iangin a vul chhing chheng e, vul chhing chheng.
Min phuar vel, min vet chil chial e, laisuih hrualhrui ngeiin.
Lalthlamuanga Keivom, vom, vom, vom. (Zobawm Rûn, Leitlangpui, 15.6.2011)
Hemi ‘chawi-hla’ phuahtu K.Krawsthanga hi thu le hla thiam, Zofate thu leh hla avanga Kawl sawrkar man tawk hmasa berte zinga mi a ni. November 3-5, 1989 chhung khan Rangoon-a kan awmna India House zau leh nuam takah thu leh hlaa inkawm khawmna fianrial kan hmang a. Tahan atangin mi pakua, Rangoon atangin Ph.D 1, Pastor 4 leh an nupuite, an vaiin 10 an ni a.  Kan fianrial hnu kar khatah an man khawm vek a, a then ni 7, a then ni 10 an hrêng a, chhun-zan zawmin thu an dawp a. Ka thawnthu ziak ‘Lalnunnem ka ngai êm che’ tih, a hnua ‘Lalnunnemi’ tiha kan chhuah tak denchhena thu leh hla ziak dan kalhmang sawi leh zir tlang kan ni a, an thu sawi a inang vek si avang leh thawnthu chhiar tlàn avanga lung ina inkhung thu awm hek suh, tih ngaihna vak hre loin, an chhuah leh ta vek a ni. Chumi chanchin tlêm chu ziakin, Zoram Khawvel-1 kharna ‘Thu Belh’ ah ka hmang ta a ni. Kum 22 hnuah, Lunglei atanga chawihla a rawn phuah mai bakah a nupui leh fanu damloh, hospitalah kalsana Aizawl tlanga ka piancham lawmnaah a rawn telh hi induhsakna chungchuang a ni. Min suihkhawmtu kut hi a rinawm a ni.

Thu ruai
          Thusawina hun pek bik IAS pensioner leh ziak mi pahnih Lalhmingliana Saiawi le Mike Lalmanzuala te; ka lehkhabu min chhuahsaktu (publisher) MC Lalrinthanga leh khawla chhutu (printer) V.L.Zaikima te; lehkhabu thlir lawkna sawitu C. Lalawmpuia Vanchiau, Desk Editor, ZOlife magazine leh lehkhabu tlangzarhtu, Mizorama IAS tling hmasa ber Lalkhama, Vice-Chairman, State Planning Board te; Chhura favang buh ena ka thu ziakte thiam leh dimdawi taka tlang thlirtu, Saptawnga thawnthu Zotawnga letling thiam lawtlaka sawi P.L.Liandinga leh ‘Keivom leh Zofate Insuihkhawmna’ tih sawitu Lalhruaitluanga Chawngte, Editor, Zozam Weekly te chu an chêtna huang leh tlatna mualah theuh mi chhuanawm leh ram leh hnam tana mi tangkai an nih ang hrimin, an thu vuak thlakte pawh a ngaihnawm a, rangkachak hlîr anga khìn nalh vek a ni.        
            Tichuan, thu leh hla ruai tlai taka kan kîl hnu chuan duhsak taka kan nu aiawhin a unaunu Lalruatin birthday cake min barh a, ka piancham lawm bung khatna chu kan khar ta a ni. Mi rawn lawmpuitu zawng zawng chungah lawmthu ka sawi e. In thatna chungah Lalpan malsawm che u se la, a duhsakna ni eng mawi chu in chungah zâmtir reng rawh se.
(August 8, 2011)
           
            

No comments:

Post a Comment