Pages

Tuesday, October 11, 2011

Zangkhaw Bungbu-Suo 10


L. Keivom

        Hun a liem pei a, sik le sa an hung inthlak a, sienkhom RTT chu phur le do inkei thlaah a vângin a lan chamtir tlat leiin a hmaah malsawmna ruopui le kawl êng hrim a lan lang nawh. Rimsikna phaivuo le harsatna tuifawnin a hringnun chu inhuolin an la tawm leng zing a.
Amiruokchu, chuong ang harsatna le suknomnatnahai chun tuorselna le tumruna a pek a. Mi dang nauhai anga khawlaia inhnela tui hlim cheng nek chun a hun awl nei sun chu a pa bulah lekha inchuk nan a hmang a. Lekha a thiem sang ve phaa a um dan dinghai le inhoi a la ti dingziehai chu a pa’n hrilpui a, ni tin beiseina lampui thar a kawk hmu zing leiin tumruna lien tak a hung nei pei a.  Mani sinthaw chu chinin lien sien, taima tak le thrahnemngai taka min a thaw chun hlawtling nan a hmuok naw thei naw tihai chu a naupa an fuina tak a ni hlak. Chuongchun, kum 12 a ni chau chun pawlruk a hung tling tah a.

Inchuk zom peina ding sikul a um naw leiin khaw dangah an chuk naw chun a chawl el a lo ngai tah a. Hang chawl el ding hlak chun tuha hûm thei chang chang chau a la ni leiin mania lohma hang siel thei a la ni si nawh. A thiem thei leiin a pa chun harsa hle  sienkhom inchuk zomtir ngei chu a nuom a. Chuonglaia an khuoa inthoka a kai zom theina hnai tak chu Pherzawl High school a na, sengso a la tlawm bok leiin pawlsarih chu inzomtir dingin a pa chun lungril a phan a. RTT a hang hril chun a phûr hle a.
        
         A pa le an pahni chauva RTT an titi changin a pa chun puitling  angin, nun lampuia kalchawi dan ding thrahnemngai tak le ngun takin a hril hlak a. Khawvela hin mi tumru, tuorsel, taima, ringum le huoisen hai chun ram lien tak tak an lâk a; mi zomthaw, thatliek, depde, zuou, thaidawp le tumruna nei naw hai chun hlawsamna buthleng an kîl a. Harsatna le rinumna thlipui le tuifawnin a sop hrep tahai chun damlai lampuia hin kal chawi dan an hriet chieng lem leiin bêl tlak an inchang lem rop. Sa hliem zui thrang chun sa mizie an hriet chieng a, banga  tlêp tuora târ khop sa lu an hawn a, thang an suo a. Taptebula thrung inbiel, titikhawchang sepa tui hlim cheng mihai ruok chun an khel phuok rawnin mi suknui rop hai sienkhom beidong le lungzing nikhuoah bel tlak tak tak an ni ngai ngai nawh.

Lampui kho-inkham, tungmitlîk le trênbaram hraw thranghai chun kerai muk thra, thazunga inphan sip an nei a, muongpui an um. Chuonghai chun lamphei hraw khom an thiem tho. Ringkol le hnam inruol thratpuituhai chun ludêp chang le thlukvûm thra an nei leiin an tlâmpui phur chu hne takin an phur thei a. A phur khom hang phur sin tum lova pheng el mi, Pathien amanih an naw leh thrangpui theitu ding awma ringhai thlaphang rawla ko el ching hlak mi chu ringsan  tlak le innghatna tlak an ni ngai nawh. Chuongang mi chun an phur chu hadamna tinhmun an tlungpui hmain, sun ni intrêng laia chokchawnal lamlien tan tum ang elin, lam chanve khom tlung hman lovin an châupui a, an tlu inhmât hlak.

Litengsawl, livir, suorse hmun le tui lien sâng tong thrang khevapu chu thlipui le tuifawn kara khom muongpui a um a, thlaphang a hnem. Damlai lampuia hin hlawtlingna lampui chu a hrila inhril thei a na, a thaw ruok chu an thawpek thei nawh. Nipui intrêng  le ruopui vanawn sur hnuoiah, chirhak, thrûl kar le tîthrâng bil, hling le bon, invot inkhâp duon duon nêr a, mihriem ni ngei tuma tumruna le tuorselna ke khai a, hlawtlingna ram bana hma tieng pan trâng trâng tuhai chun iemani konga bek thang a suo hlak tihai chu a naupa a hril zing zing a. Naupang khom la ni sien, chu hlawtlingna lam chu taima tak le tuorsel taka hraw dinga a pan a zirtirna chu RTT chun hlen ngei tuma lungril a nei leiin a pa chu a sukthlamuong hle hlak.


5

Pherzawl High School chu February thla bulah an kai tran ding  a ni leiin a hun taka lut hman dingin Thangsang chun a naupa Raltlanthang chu thak dingin an siem a. A hmaa zan tam an lo insêl tah ang hrimin an fe ding tûk khom chun bu fa mumal thei lo khopin Hrangi chun a pasal chu an sêlpui a.  An hang insiem lai chun a  thuomhnaw chawi dinga an ti po hlak chu, “Chawi thei naw ti niu” tin a hnuk thlakpek a. “Ei insung ei buoizie khom i hriet vong a, a nau dontu tak tuhin tir hmang i tum nawk a. Lekha an chuk nekin nau dam hi don sienla, ei insungin trangkai pui lem dai ei tih. Ama lekha inchuk hi sor hliek hliek naw mei nih. Ei poisa indai nawziehai hlak i hriet a. Trâm tlak ding hlak hi an tran mek a ni si a, a ieng le inmata chawm khom i tum hrim hrim a na? Tir laklawng i ta, chawm thei si lovin, a tawpah poisa ka puk e, ek e, ti thâng nawk i ta.” tiin Hrangi chun a pasal chu a sêl ngat ngat a.

Thangsang chun zaidam takin, “Khawvela hin insung buoiin tawpintai nei naw nih. Sikul kai ruok chu an hnu thei a, a hun laia thaw ngei ngei ding a nih. A laklaw laia an chawl chun lekha an inhnikna dam a bo a, a thra nawh. Kei khom hi mi hang en ta! Ka pahaiin tumruna leh mi lo inchuktir trawk trawk hai sien chu tuhin an hnuoi takah Pawl Sawm tling pasalah i nei ding an son naw! Keima ang boka a um ding ka phal nawh. Ei nauhai chu an inchuk pei chen chen ei thisen far kang rawt khopin ei inchuktir ding a nih; chuchu ei mawphurna tak a ni bok. Lam sâttu ei na. Ka nu le pahaiin lam an mi sâtpêk lêt hni bêka sei ei nauhai ta dingin lam ei sâtpêk tum ding a nih. A sor thu lem chu mimaltakin ei sor naw el thei. Amiruokchu, anni inenkol theia an hung um chun ngirhmun insang lemah an nauhai hung hlangkai ve pei an ta, ei insung bâkah ram le hnamin changkang phana’n a la hung nei pei ding a nih. Voisuna ei tuorna hi ei thlahai ta dinga zalenna intluntu a la ni ding a nih.  Chu chau chu ni  lovin, ama a hung puitling thei chun a sanghai ta ding khoma enton ding thra hung ning a ta, a sanghai thruoihruoitu a la hung ni ding a nih” tin a hril a.

 Hrangi ruok chun, “Ama telul hin ram le hnam hmasawnna a va hei intlun awm naw de aw! Chuchu ei nin thaw naw inla khom ei neka insung che thei le neinung lem a thaw ding an tam. Tuta ei insung buoi ku hi a poimaw lem a nih. Tir hrâm hrâm naw la a nel,” tiin a la thrang tún tùn a.

Thangsang chun, “I ngaidan chu voisun thila ding chau a nih. Ram le hnam hmasawnna ding chun insung tin hi thrangruol a trûl an son naw. Insung tin ei changkang chun ei hnam a changkang a ni el. Mi dang kuta innghat bik ding an nawh. Ei insung ta dinga ei mawphurna chu mi dang kuta hnawk ding an nawh; eini ngeiin ei phur ding a nih,” tin thrahnemngai takin a hril a.

Hrangi chun, “Ram le hnam ka hmangai ti la, i nuhmei le nauhai hang hadamna met ding khom phal si naw la, min inpak uk an ti che kha tie. Mani nuhmeihai rimsik khom poi ti lova ‘Ram le hnam ka  hmangai e’ i hang ti hrim hrim chu mani mong hlîm chau i nih,” a ti zui pei a. An thil thlir dan chu sim le hmar ang a na, hang inhril hre thiem zie ding an ni naw leiin an tawp tah a.

An insiem zo, fe an hang tum chu a sanghaiin RTT chu an ngên a, an trap chûl el a. Fe malamin a puhai in an hang sir a, anni chun lekhabu inchawkna ding le mamaw danga a hmang ding tiin cheng sawmthum zet an lo pek a.  Chuong ang zat zat poisa chu a la tawk  ngai naw leiin ropui a ti hle a. Kum 13 chau ni sienkhom an thrang duong leiin a hre ngai nawhai lem chun tleirawl tak taka an chei a ni ta hrim a. A khuol fe hmasa takna a ni leiin a phûr hle a. A ruol dang pathum, Pawl Sari zom ve ding hai le chun an intlon a, lampui intluonin lekha an hung thiem huna an ni nuomhai chu hrilin duthu an sam a. Sawl khom hre fu der lovin zantieng vaimim tui suong hunah Pherzawl an tlung a. Thangsanghai pafa chu an laibunghai in, Muolvengah an innghat a, chu chu RTT umna dinga an sukthluk tasa a ni hrim a.

Pherzawl chu in zakhat khuo, 1850 vela Bulhmang khaw sat a nih. ‘Pherzawl’ an tina san chu a khaw hmar tienga ruom inkhaw thla, zawl lien rak lova chun ‘Pher thing’ a tam a, chu pher tamna zawl chu hmingin a put pha tah a nih. Hieng lai biela chenghai hi Mizorama inthoka inpêm phei vong an nih. Mizoram hluo hmasa tak pawlhai chu a hnunga ‘Hmar’ hming puttuhai le anni ruola thlang tla Zo hnathlak hnam hrang hrang an nih. India rama Mughul Lalram ropui hung indintu Babur-in Lodhi lalpa thrangpui malama India hmar tieng a hung rûn a, Panipat phaizawla an indo mup mup lai khan Champhai an hluo ve der tah a nih.

A thren thlang an tlak pei laiin tamtak chu Mizoramah umhmun  an bengbel a. A hnungah pahnam indo hung ching suok a, inphalse le leido an hung tran tak leiin an inthuruol thei ta nawh a. Chu chu remchanga lain Burma ram tienga inthokin Pawi, Sukte le Sailo lalhai chun an hung hnot dar a. Anni do ngam lova kum 1730 le 1780 inkar vel laia tlan darh a thren chun Hringchar phai an lut a, Haflong biel chenin an inzar phei a. A thren ruok chu hmar tieng panin Manipur ramah an lut a. Mi tamtak ruok chu Sailo lalhai hnuoiah khuo-le-tuiin an um a. Sailo lalhai hnuoia um pei lo threnkhat chu Thado, Vaiphei, Gangte le hnam dang dang leh kum 1820 le 1852 inkar vel khan Manipur an lut a, sim tieng an inzar phar a. Chu tuma hung lut pawlhai lai chun Pherzawl khuo indintu Bulhmang khom hi a thrang ve a nih.

Hieng lai hun hin Manipur chu Rengpui (Maharaja) hnuoia um ni sienkhom ramri mumal thre fel a la ni naw a, Manipur Rengin Pherzawl le a sêvêl, ‘Kailamhnuoi’ tia hriet ram hai hi a la hung op phak nawh. Manipur Rengpa Gumbhir Singh an lal lai, kum 1833 khan British Sorkar chun ramri hung thre pekin, Jiri vadunga intranin Tuiruong kam thlang tieng huop zar zarin Manipur Rengpa chu ramri an hung threpek a, Churachandpur biel chu a kutah a lut ta vong a nih.  Amiruokchu hieng lai hmun hi a taka a la hung op phak naw leiin khaw tin chu mania ro inrelin an la um zing a.  An khat tawkin Sailo  lalhaiin an hung rûn hlak leiin ral a muong naw a. A changin hmar tienga Thado lalhaiin an hung rûn zeu zeu bok leiin mi tamtak chun lungvar inthratin, Thado lalhaiin an hung rûn nawna ding le Sailo lalhai laka humtu dingin an lalah Thado hnama mi an sie a. Chuong lei chun Hmar Biela khaw tam lema lal chu Thado hnama mi an nih.
Bulhmang ruok chu tuoldawi a nuom naw leiin chuong ang  hnawchepna kara chun khuo a sat a, tubo le dolung karah a hum hrâm hrâm a. Tar taka a thi hnungin a naupa Dolurin a hung thlak a. Ama inlalna hnuoia hin a khuo chu hung pungin hma a sawn a, khaw inthuruol thei tak le enton tlak a hung ni ta pei a. Hmathlir hla, thiemna hlutzie le poimawzie hre phak a ni leiin Manipur sim tieng biela high school ngir hmasakna tak khuo a hung ni zui ta pei bok a nih.

Pherzawl hi tlang mar inhoi tak chunga um a nih. Chu tlang chu Khawpum tlanga inthoka tlang thlûr iemani zat sim zawnga inkhaw phei, Champhai zawla inkhaw luthai laia pakhat a nih. Suo tiengah  Thanlon (Tuolbuol) leh Tuizang vadungah an inri a; hmar tieng Lawibuol khuo leh Dawrkawnah an inri a; sim tieng Zopui ram le Leisen ramin a ri a; thlang tieng Tuibum vadungah Parbung ram leh an inri a. Sim tieng mel 4 velah chun in 20 khuo, khawper pakhat a nei a, a hming chu Talan a nih. Pherzawl lalpa laibunghaiin an op a. Talan hi Hmar Biela khaw chin tak le chengker taka hriet a ni hlak leiin, Isu Krista pieng ve si lovin, mihaiin Bethlehem leh an tekhi hlak a, hming inthangna tak khom a nei hrim a nih.

Talana hin pate hrat, inbuon thiem le sakhuo mi tak, a hming Tusing, Vana Pa an ti bok hlak, pa hming inthang tak pakhat hi a um a. Ama chu pa inngaitlawm, hoihawm, inkhina tinrenga hang inkhi khoma van ram kai hlie hlie dinga mi’n an sie hlak a nih. A pate leiin  inbuona khom min an zuom suol rop hlak a, pa hrat inti fu fu khom vaidur lai ke van saiin a thê pâr tawl hlak a. Voi khat chu Pherzawla an inbuon trumin mi dang a hne bân vong ta leiin mi hrat Saivung le inbuon a ngai ta tlat el a. Saivung chu pa pominpa, a malpui khom pum ruol zet, hang en ringot khoma mi hrat ti inhriet ngawi ngawi, a ban rêk le a ke rêk inzui rut el, thil rik zawn nikhuoa mani bula thrang dinga duthusam a nih. David le Goliath in bei ding ang elin an hmel ringot en chun an intêr naw hle! Saivung chu inbuona a hang thrang tak tak chu truong râp thar khom kepuia phir tan thei a nih.

An hang inbuon tran ding chun Saivung chun a tursing dumbel a pak hlut hlut a, Tusing chun a dierkei a pot sing bok a. Inbuon dingin an hang inkuo ren rawn a. “Khai aw le !” an hang ti zo char chun Saivung chu an kang zuk a, a thlirtuhai chun Tusing chu hrat an ti khop el a.  Chu phing leh Saivung chun, “Khai aw leh, pa le pa  inbuonin aw” a ta, Tusing chu hnuoi tawk lo, van tawk lovin, ngaizawng tak trânga inbei ang topin a awmah a kuo de a, a kop thlar el tah a. Khawvel inbuona chu an khan naw pawl tak ning an tih. Chuleichun trong thar pakhat, thil inkhing lo le inkhan lo hrilna trong ‘Saivung le Tusing in buon ang’ ti hi a hung pieng pha tah a nih. Chu chu Tusing chanchin her khing chau a la nih.

Voi khat chu a khuolzinnaah keite hin a lo inrûm khum a. Tusing chun lungtum thra lenglawng a lak a, dittawkin a chalah a deng a, a chik tak a deng fuk ni naw nim, a deng hlum dêr el a! Khawvela hin lungtum ringota sakei deng hlum an vang vieu ring a um a, a deng ngam khom an tam ring a um nawh. A sakei deng hlum lienzie an thang dan ruok chu an ang nawh. Thu uor thiem deuvin an hril sawng pei a, khuolral hmun hla a tlung chun a sakei deng hlum chu sum ruk zet a tling hman dêr a nih.  Chuleichun a hming an thang pha a, an zinna taphotah min an bawr lui lui hlak a. A sakei deng hlum chu chinin lien sien, “Ke sawm nei ketam ka that”, tihai mei mei le hang tekhi chi an nawh.

Chu chau khom chu an le! Voi khat chu Talan khuoa an lungtât, lungthir chang êm êm, kum tam chem le hreipui chang tak tak an lo tât chin rawtna lungtat ngei chu zan kar hin a lo par tlat el! Thilmak a tlingin khela hang phuokfawm ding khoma a taluo a kai hiel thei awm. A khuo hi mi an tlawm nâka chu hming tawi thra leng lawng, mak tak tak nei an um treu . Chuleiin,
Aw Talan, Zawlkhawpui sira khawper inthup,                                                      
            I sakhming lawi ang an thang chuong ngei;
            I run sumtuol mawitu din khuonu’n maw,
            Suonglung chang khom par ang an vul tir a
tia hang inawi naw chi hrim an nawh. A khuo mihai chu an nun a la mawlin an khawvel a la chîn a, inhnar ding an la hmu tlawm leiin an hamthra a, inhnar khom an um letling.

Pherzawl chu Muolveng, Venglai le Vengsakin an inthre a. Muolveng chu sim tienga um, lal umna veng a nih. Lal in tuola chun inhnelna le a khaw mi po po a ruola ruoi kilna khop zet zawl a um a, chu chu chawlni le khaw thrat hun zan thlavara mi an bawngkhawlârna le an infiemna hmun tak a nih. Chu thlang sim tieng chun Pumbûk a um a, chu chu a khaw mamaw thir hriemhrei le hmangruo chi hrang hrang sutna hmun a nih. Chu pumbûk enkoltu thirsu chu Awia pa a na, a hming chawiin Awia pa Pumbûk ti a na. Vengsak pumbuka thirsu chu Sielchunghnung pa a nih. Khawtlang thir hmangruo popo suttu an ni leiin Thirsu hi an poimaw a, Lal Khawnbawl angin lo ding khom dit an thlang ve thei a, chun kum tawp zâtin ‘Thirsu Busung’ in tinah bu hrai khat an dawl bok hlak.

Muolveng tlâk tieng chun tlang in sang rak lo a um a, chu tlanga chun NEIG Mission Sikul a um a. Chu muol hmar tienga kawn inzam  phei chu Venglai a na, chu kawn bula chun N.E.I.G Mission Biek in a um a, a hmar tieng pang hla rak lova…

Sunzawm Ding…

No comments:

Post a Comment