Indona Hming Hi Iem A nih? – II

Indona Hming Hi Iem A nih? – II

- David Buhril

“Our love of the English language in preference to our own mother tongue has caused

 a deep chasm between the educated and the politically minded classes and the masses.

 We flounder when we make the vain attempt to express abstruse thoughts in the mother tongue…

 The result has been disastrous… We are too near our own times correctly to measure

 the disservice caused to India by the neglect of its great languages”

 - Mahatma Gandhi (1944).

“Language is a symbol of a people’s identity.

 It is the most vital part of their culture. A people must be proud of their language,

 and not speak it by default or with diffidence”.

-Pavan K. Varma, Becoming Indian (2010)

Theira fa lo hnamin theira fak leia indona ei hang tong meu chu ei hriet thiem naw trèp a nih; iengtin am khaw lam ei thre hran ding ti chu ei buoipui laia thrang ve a nih. Kum za indo ei tran tawmin, Pu Thangngur in “Kan trongin kan Pathien kan biek ding” a ti huna khan Darngawn  hai Saptrongin  ei ram a rûn mek kârah ei nina (identity) leh sakhuo thar  (Christianity) leh varal hring lem kai dan lampui sat tumna a lo ni lem.

Khang hun lai kha India khomin British-hai opdena le rorelna hnuoia inthoka intâl suok tuma thrang a khaw ve lai tak a lo nih. India dung le khangin suok hrengkol chi tinreng an  or a, chuong laia an lo ngaimaw laia lien ve tak chu trong hrengkol a nih. Saptrongin India chu a ret buol el thei  ding nia an hriet leiin  Indian National Congress thruoituhai khom khan English trong bawia inthoka India an tàl suok zet naw chun zalennain kawngro a nei sei naw dingzie an lo hmu lawk a nih.  Pu Thangngur var har hnung hret ni dingin ka ring, kum 1925 khan Indiaa mithiem le mivar hmasahaiin political party an lo indin Indian National Congress (INC) chu an hnu hmaa  har suok thawin, an pawl inkhawmna le rorelnaa thutlukna hrim hrim chu Saptrong ni ta loin “Hindustani” vonga  ziek ni ta raw se tiin an lo rèl ve a nih. Hmar var chu a  lo inhnu naw rep rep.  Tu zu khawn chang lo inpawt, an lo hril sawng mei mei a nih. Tui a pai naw a, bu a mawng naw bok.  Lu le mong hre lo khopa inruihai khoma hril mei mei ding khom an ta nawh.   

Kum 2010 fur lai tak khan Lalringum Riengsete (NC Hills) le Zohuol (Suangpuilawn) hai leh Suangpuilawna inthokin Khawlien, Khawliena inthokin Phuoibuong ke-in kan fang a. Kea inzinna ding chun a lo hla khop el a, kan lawn tran hmâ nèkin kan lawn zèk hnungin kan pan ram chu a lo hla lem niin ka hriet. Chuong ang deu chun, kum zakhat veng vong ei indo hnungin ei lo indo zing a ni maw? ei ti ding chauh khom khom a ang.

Phuoibuonga chun Village Council President (VCP) in chu kan zong suok a. Kan thuomhnaw huhai hlipin kan insil fai a, thuk meipuia an thlai suong enkai malam le mei  awi malam chun kan hang titi tran ta a. VCP  pa chu tlangval upa tieng a lo ni a; Darngawn a lo ni bok. A sangpa nuhmei le an nauhai le a nu le pa hai leh in chu an hluo lum a. Khuolzin kan ni lai zingin mani in tlung ang deua inngaina ka nei  sa a. Amiruokchu, an saptrong naw chu trong dang hriet an lo nei ta der nawh. Fiemthu titakin, “Mithi khuo a ang ta de” ka ti a.  Phuoibuonga chun  Hmar (abikin Hrangchal le Darngawn) chu a tam lem an ni lai zingin VCP pa chun zanah kan inkhawmna dinga khom chun an saptronga thu hril a trul ding a nizie ami hril ta deu deu lem khan chu Zion tlangval khawsawt trapder ang deu khan “Zion ka ngaituoin, a ni, ka trap hlak”, ka ti naw chauh a nih.

Sungkaw kimin zan bu kan fak tlang ta a.  Theira fa lohai trong chu an sungin an lo  hriet tawl ta dèr  nawh! Sura faifuk inhmang ang deuh khan, an theinghilna san khom an hriet nawh, an sukhmang/sukthlakna khom an hriet ta nawh, tu inruk pek am a ni khom an hriet bik ta bok nawh. An saptrongin insuk bengvar  tumin theitawp kan suoa chu ka lei le ka thluok inkei matna a la thra tawk naw lei am a ni ding, an saptronga titi kuol vel kha chu a harsa ti nêkin a lo rinum lem a nih. “Naupanghai chun Hmar trong chu an nuhai trong dam an sawn ta mei mei” tiin VCP pa chun hmai trim der loin a mi hril a. Nakawrin ngaithlak harsa a lo ti deu lei am a ni ding, ei lung pawng tiet tieta kut ei lo fùn rum chu hang chelek ei nuom trep an nawm. Theira fa lohai sulhnung chu an khelmuol saka lungdaw lien le insang deu a “Ram le Hnam ta Dinga Lo Famta Hai” ti-a hming an ziek tlar bak chu an lungphun danga hai lem chu hmu ding a um ta meu nawh. An lungril banga lem chu sathu bang trawl trok ang chauin a khir chauh a um el ta dim? Theira fak lo indona nunrawng tak hi ei lungril mitin ei hmu hmâ chun indo ei nih ti khom hi ei hriet thei naw ding a lo nih.

Kenyan mi, thu ziek thiem Ngugi Wa Thiong’o lekhabu, Decolonizing the Mind- a chun trong thilthawtheina poimaw deu deu pahnih a tarlang a: trong chu inbiek pawna (communication) hmangruo a ni el bakah hnam ro phurtu (carrier of culture) a nizie a lo hril a. Mahatma Gandhi chun mingohai opdena le rorelna pei thlak ding chun mani nina (identity) le mani hnam ro (culture) hai hmangruoa hmang a ngai thu a lo hril a. Pu Thangngur khan Gandhi thuziekhai a tiem dim ka hriet nawa chu, Gandhi ngaidan an làr hmâ daih khan “Kan trongin kan Pathien kan biek ding” a lo ti a, chu chun Gandhi-in indonaa hmangruo dinga a ngai poimaw  a lo hrilhai kha a lo hril hmasa lem daih an tah.

Sinlung Hills hmun hrang hranga Hmar trong hmang thei ta lona khuoa hai chun Hmar puon, Hmar lam hai ngainatna a tlawm a, sung le kuo inlaichin dan le a poimawzie an hriet tlawm a, thu le hla hriet le khawl khawm an lo nei tawl ta nawh. Thlierkar lungril le chu taka inthoka indittawkna lien deu a hung pieng suok a, “Hmar ka ni ka’n hriet chun a huntawk” an ti porche ta mei mei. Mauchar a ka ruolthra, Pu Zoa chun kum iemani zat liem ta khan “Parbung le Senvon tlanga inthok Hmar lam min chuktirtu ding mi hung ngaituopek ta la” a mi ti a. A thrathnemngaina ka hrietpui lai zingin , ka thang a tlawm letling a. “Nangni bek chun chuong lo deu chun in trong thei naw am a ni?” ka ti khanglanga chu theira fak lo indona hmaah an lo tlawm hret ta bok si ! (Pu Zoa khan a lo tiem phak ve leh tlawm thilah lo la naw chuong naw sien la).

Mauchar-a inthokin Palsang, Palsang-a inthokin Zohmun kan chuong kai a. A zinga chun an High School kan sir a. Ann hotupain Saptrong le Hmar tronga thu hril phalna ami pek  chu phing tram laia ruoithrea thrang ang elin kan ngai a; an hoi nasa. Anachu, a tawpa chun khop mar taluo um ngaina hre lo ang deu khan, Hmar tronga ka hril po kha ieng za’m an hriet ding ti naw thei an nawh. Tringhmun kan sir nawk a. Kan sawl bok leh World Cup (2000) lai a na, an khuoah electric a la tlung nawa chu ar that dan chi hrang hrang an lo hriet rawn ve tah leiin Shakira malpui ngo, a mong bawr inher le a hla, waka waka a sak lai chu an lo hmu ve phak a, an lo ngaizawng  hle bok. Chu el bakah ka tran em em Argentina hai an inkhel ding a ni leiin a zingah zingkar inkhawm kan rot ta lem a. Zingkar inhma takin YMA  Information Centre-a inthok chun inawn rei ruoi le triel neng nungin kan hung thu le inkhawm ko a ni chu tuhai saptrong bok chu hmangin an hung tlang insam a. A puong tupa khom Hmar, a ngaithlatuhai khom Hmar; khawtlang thruoitu a hung hmasa iemani zat le chun kan inen a kan innui hieu tawla. “Hmar tronga tlangsam ding ei ti ta hnung khomin an la hung thaw nawk peia” tiin an VC Secretary chu a chier deu a. Theira fak lo indona chu a tawp el naw ding a ni leiin dar ang deua an vuok phat chauha inri ni ta loin hnam anga ei lamlawnna ding kong daltu a ni thei a, chuleiin  tlangsam dan, inrit dan, ngai dan le inher dan ding hriet chu a trul ding an tah. Theira fak lo indona a nih ti hre inla chu ei insukdang deu dim? 

A ram khawm ei hmu hma khan Mizoram a chu Hmar ei tam tak, sumdawng hlun le hla sak thiem le chu chu kha kha Hmar an tam tak, an ti a. An hriet der loin ei lo suong a, ei lo uongpui a, ei lo tang kuolpui vel a; an hoi ve mei mei. Rala inthoka  lung a lo awi ve mei mei  thei hun hai dam kha  ngaium an inchang  tum el tah. Anachu Neithangzai meisem awi ringot ding chu ei ni chuong lem. Pathien zarin ei vun le pang a lo dum hran hret nawa ei vangnei pei chu a nel. An ni nekin ei rong lo dang met karah Hmar trong la hmang nawk  lem inla chu, nuvuoi! Tuikuk (Bru) hai mawi lo deua an trong khum ang khan, “Anni hi chu Pathienin ei suok ding lieu lieua A mi pek a nih” an mi ti khum ve el ding a nih. Democracy lei am a ni, Christianity lei amania Christian State ei tihai rama hin ngilneina , hmangaina, zaidawtheina, vanra le thil thra tak tak anga ei ngai hai ku hi a thok tak tak le! Theira fak lo indonaa ding ruok chu an pulpit hai khom ku hi kawlhnâmin an chang pei el a nih. Ei chanchin thra mansapuia teh iem ei pai sa ve ding?

Indona chu a sosang pei a, Pu L.Keivom-in Zoram Khawvel a hung ziek a, Tuithraphai Saidana inthok, Muolvaiphei, Saikot to Pherzawl hai le ei chanchin le titi a hung hlu lut a; an thlierkar tukvera tarmit an buntir chu ha hipa an lawm lai zingin insuk Goliatha deu deu hai chun Mizorama pieng le seilien khom ni lo hai ei chawimawi rop hi chu bansan ei tiu dam an ta. Zawlaidi bur li bur nga an lem hnunga an trong invet am a ni ding ti ruok chu ka la hriet bik nawh. Sinlung Hills a ei tui le vadung po po khuop a, vok  hnota an mi hnot dok vong el ding le ei ram a chimral naw po sa huona an inchangtir el ding chu India danpui kal zawng a ni el bakah a ram neituhai chanvo le nina sirde na a nih tiin Aizawl khawpuia lam ei hang hraw dek dek chu, “Zoram nene tui neka seilien khom ni lo haiin ei hmasawnna lampui ding an mi dang ding an nawh”, tiin an Goliatha chu a’n hrosa nawk a.

Pi Lalremsiem Bank tia Mizoramin an hriet larin sin a hung thaw thra tak tak chu an tha nei po po le an chanchinbu po po leh an thrang khawm a an do hron chu a ni tak. Pi Remsiem hlak chun “saipui lamlawn” a lo thawpek a; a ngaina an hriet nawh. An hlasak thiemhai leh music album an hang buotsai nawk a, “Hmar haiin Mizo hlasak thiemhai an inchawk zo vong ding an tah” an hung ti nawk a. Lalengvar Sinate ta dingin theira fa nuom lo haiin ei thrang ruol a ei kut ei hei benpek dek dek chu an thaw thei insuoin an thaw ding an thaw ve el a nih. Anachu, thrang a na taluo a, rala inthok chun ei awm a puok koi vang a, ei mit hi tui ringota siem am a ni bik ei ti vel el chu a ni kha tie!     

Hmar trong ei hmang phat mikhuol trong ni awm taka ngaina dam, Hmar chanchin ei hril phat insel intranna ding ni awm taka an ngai el hai dam hi ieng lei tak am a ni ta ding. Thlierkar lungril an put leia thil um dan ding an hriet thiem naw lei am a ni ding? Ei tam em a  ei lien thar le ei har suok an hawphur lei am a ni ding? An mi hmusit lei am a ni ding? Thaw ding dang lawm lawm an hriet/nei naw leia an min hnelpui mei mei am a ni ding? An theira, ret mahla, an mi’n ba tum ei fak nuom naw an la hriet kar lei am a ni ding?

 A san chu a ieng ieng khom chu lo ni ta sien, kum zakhat veng vong ei innot chu an tah. Lu var raka lo thlir liem ei tam tah; ha mel rak a lo en liem ei tam tah; lung hnuol deua pielral kai ei tam tah; khawsawt le mitthli le lo tuor ei tam tah; beiseina sie ruk zinga varal hring lem lo sir khom ei tam tah. Amiruokchu, dawi deu le tri deuin hi indona hin min suo naw raw se. Tlawm deu le inngaihnuoi deu le pau zo lo deuin ami siem ding a ni bok nawh. Kenyan Nobel Laureate Professor Wangari Mathai chun, “Trong poimawzie hre inril hmasatu chu mingo mi runtuhai (colonial rulers) kha an nih. Chuleiin kan ram an hung run khan an thil thaw hmasa tak chu kan trong  mi lakpek (sukbo) a nih” a lo tih. Kum zakhat liem taa ei tonhriet a lo ni ve tah. Hmar trongin ei Pathien ei biek zing ding a nih.  Hi indona hi a poimaw; a thra. Pumpelna ding zong naw mei niu; a trûl nawh. Indona thra a nih. Theira fak lo indona a nih.