Ramnelumlo

-Lalringsan Hrangchal

“Life well as long as you live. Live well even by borrowing. For once cremated there is no return”

Kei hi mi dáwizep, ramhnuoi lem chu Nêl lo réng rèng ka nih a. Guwahati ka um lai, ka khata ka riek ngam naw luot leia rail station ah plateform ticket inchawh a, plateform a thokang laia riek nuom lem ngat ka nih a. Kashmir ka um phut hlim a ka room chu 46 RR hai officer pakhat a thina room, a thla a hráng nasa thei taluo leia hluo ngam lova an rausan a ni thu an mi hril a. Zankhat chu Kristien officer pakhat, zu a dawn luhai zèk hnungin a rieka, anachu ka in thei hlawl nawh, “zana thlahràng an hung ngat ngata” a tih a. NELUM naw hle sienkhawm room dang a um si naw leiin chutaka chun ka uma. Sienkhawm, chu room ka hluo a inthawk chun ka dàwi èm ém nahai a bo pha a. Tuhin chu ramsa huoi le thlahràng khawm ka ti ta ngai nawh a. Sienkhawm ka sinthawna, ka khawsakna le kan zinna ramhai hi NEL a um naw èm ém a ka hriet lei hin vawi tam tak chu beidawng ngàwi ngáwiin ka um hlak.

North-East, Chattisgarh, Jarkhand le Kashmir ramhai hi Ram NELUMLO, silai chawia ngir, India sipaihaiin an i NEL lo le posting na hmun dinga an i ditnaw èm ém na hmun a nih a. Kashmir ah lem hin chu Ramhnuoimihai hin India sipaihai nasataka an sawisak bakah mipuiin vawi tam tak lunga dêngin sipai duty hai hi an hnawt hlak a. Hieng ang hi a ni leiin Kashmir ram hi NEL a um naw hle. Dâwrah mamaw inchawk ding khawmin sipai section khat bèk guard thuoi lo chun dâwr fe ngamna ruol khawm a ni naw hiel a. Hi lai hmuna sipai umhai hi chu an thova inthawk awmphaw kg. 7 lai a rik an hàk a, silaimu an kâwngah an khit khàia, silai zàng kg. 4 ding an chawi a, lukhum kg. khat vèl leh an meng sûng po po an inthuom zing hlak a nih. Chun an zâl khawmin silai an zâlpui zing hlak bawk. 

Ramhnuoimi le mipui ringawt khawm nghawk an um lai, ramsa huoi hi an tam èm ém a, an duty na hmun ah dam Sakei, Savawm le ramsa dang dang an hung hlak a, an motor hmâi dàm Sakeiin a baw rawk rawk châng khawm a tam hle. Chu sapsatu dingin a khawmuol hi nèl a um naw èm ém el a. Kum tin hin vur intawl (avalanche) in sipai tam tak tak a del hlum hlak. Tukum, Jan – March thla sûng chau khawm khan sipai tam tak vur intawlin a del hlum a nih. Ei ni lai angin thing ti ding a vâng leiin thir tuidawt ang deu hi khâwnvartuiin an raw linga, chu chu an awi hlak a. A dei vânglai lem chu inhnawm khawm antak hle. An inhnàwm ding chun ek-inah tui lum bucket khat bèk an bur hmasa phawt naw chun ek-in pipe kha ek inkhalin a dang hlak leiin inhnáwm thei khawm a ni naw hiel hlak a nih.

Kei khawm hieng lai rama khawsa ve ka ni lei hin ka ramchétna hmun hi NEL a um naw èm ém el a. Chu khelah ka taksa hrisel nawna, mimal nun le insung khawsakna kawngah mi laia hril inzakum khawp hiel ram NELUMLO tam tak ka hraw hlak a. A cháng hin chu, “Khawvel rinumna hi puon angin kan thuoa, tlâksamna khawm ka hma tieng sumpui angin a zing, buoina infâwn khâwm hin ka lalram a mi’n hlat……….., Aw rinumnahai thuo iengzam I lan thlara, dam sûnga ka tuok ding le mi la hmuok zing hai chu…” tia Pathien kuoma nuor thusim inzâwt hi ka nuom ngàwi ngáwi châng hi vawi tam tak a um hiel hlak.

Kei chau hi Ram Nelumloa inzin am ka nih aw ka ti lai, keia neka Ram Nelumlo lema khawsa a inngâi mihriem tam tak ka hmu nâwk ang lawi si! Châwl in véng ei hang suoka, “Kan bufaiin Pathienni kan ban zo naw ding a nih; kar thara kan hlawna ding hlak chu ka hlaw ding ka lák làwk ta sa a ni si, bufai kg. chu zát kha zát man ding ka mamaw a nih” tia papui beidawng pawisa zawng vawi tam tak ka tuok ta hlak. Nitin nisa suok zuia inhlaw in an suok hlaka, Pathienni an chawl hadam am a nih ei ti khawm hin a kâr thara an inhlawna ding an zawng nâwk a. Mi sinthhawa inhlaw hi pei a um naw vei leh, inhlawna ding khawm chu a vâng em em leiin, inhlawna ding neilo a an um châng hi vawi tam tak a um hlak bawk. Hme inhnik chu thukhat nisien, papui tam tak chu an kâr khat hlaw khan an kâr khat bufai man ding an hlaw dawk zo naw châng hi a tam em em hlak.

An hmangai èm ém an nuhmei an nauhai fak inhnik le thuomhnaw tha thaw pêk chu khawvela an duthusâm tak niin ka hriet hlak a. Sûngkuo thenkhathai bufak hi ankhâttâwk hin ka en hlaka, an papuipa râwia an fâk le dâwnhai le an bûr le bêlhai chu a tha naw thei hle a. An sinthaw sâwl èm ém vei leh fâk le dâwn inhnik deu met fa thei hai sien ka ti thei èm ém el a. An hmu phâk ve sun an pa râwia inhnik ti taka an fâk mawl mawl hai ka en châng chu ka ring hmain ka hnukin ami ul hiel hlak. Nitin fâkfâwm zawng an ni tawl leiin an nauhai sikul inkai tir khawm a harsa pek hle a. Chuleiin an nauhai khawm chun naupangte te in nuhmei/pasal an innei nawka, nitin fâkfâwm zawng chu an hmabâk a ni tâwl nawk si. 

Hienga harsa taka fâkfâwm zawnghai te hi family planning hlak hre phâklo anni leiin nau tam tak tak an che dawk nawk hlak si! An hang hrisel nawh a, natna chite’n a hang bâwm lem chun an tadingin doctor pan le damdawi inchâwkna dingin pawisa a vâng hleh a, fâkfàwm zawng anni leiin mi pawisa hang pûk dingin mi ringzo an hlaw thei hlawl si nawh. Chuleiin natna chite ni awma inlang khawm hi anni tading chun Aids natna ang el a ni pek hlak si. Krismas a hung hnai a, an nauhai thuomhnaw thar ding, an krismas thawlawm le khawrsaw ding ngaituo leh, inhlawna ding an hang hmu naw lem hin chu lumnat hi an um thei èm ém hlak a. Ka beidawngin vawikhat lem chu Muolvaiphei ah, “Lal Herod in naute a that ang el khan Dec. ni 15 hma ngeia naute kum hni hnuoi tieng that el dingin ka rawt pui hiel a.”

Mihriem hi Pathien tawngsephur ei ni leiin pila ei kir nâwk hma po hin chu harsatna in a mi mâksan ring a um nawh a. Inhawi ti dinga ei I ringhai po po khawm hi inhawi ti muol réng rèng an um nawh a. Khawvel hi chu nghawk a um e... thi páwt pàwt tah inla tiin ei inhram zing zing hlak. Zuk thi tak tak el ding hlak chu ei nuom bar si nawh, dam sáwt hi mitinin ei nuom a, ei dam sâwt hlak chun ei hmabâk hi tar a nih a, tar hlak hi pei a um ngang si nawh! 

Hieng lei hi ni naw nim, mi tam takin an hringnuna harsatna an hmasuon ngam ta naw leia mani le mani an inthat el nasan chu! Kum 2011 sûnga National Crime Report Bureau hai hril dân dungzui chun India rama hin minute li (4) dan peiah mi pakhat mani le mani inthat an um zie hlak an tih a. Lungngáina kan tlàngpui, ka sinthawpuihai hi kan réngin 2,40,000 vèl kan nih a, thlatin mi pathum vèl, mani le mani inthat an um zie hlak. Kei khawm ka thei tawka thang lain “Harsatna réng rèng siemthat thei le siemthat thei ta naw a um hlak a, ei harsatna ei la siemthat thei hai chu zuk lungngái rakna ding san a um nawh, inkieng hun a la um ding a ni sih a; chun harsatna ei chingfel thei ta naw hai chu zuk lungngái rak nasan ding a um ta nawh, sukfel theilo a ni ta sih a” tiin an harsatnahai chu hohlim puiin Pathien thu leh ka hnèm ve hlaka. Pathien hring neilo an ni leiin Pathien thua hnèm chu an in tak hle si!

Mitinin ei inzinna ram seng hi NEL um ei ti naw seng ka ring. Einihai rawi lem hi chu mi fâk ang fa phák lo, mi sil le bil ang nei phák bawk lo, ei hrisel naw nâk sapa taksa inrim kieng kienga nitin nisa suok zuia fâk zawng ei ni tâwl a. Pathien hi lo nei kher naw inla lem chu khawvel a hin damsan ei va nei naw awm de aw ka ti hiel hlak. Anleh mi hausa nih in, dit dit neiin, dù dú fa theiin um inla, hméltha/pieng nal èm ém niin, nunghak/tlangval dit dit ngaizâwng theiin um bawk inla, hrisel èm ém in sum le paiah harsatna iengkhawm neilo dâm ni inla, ei inzinna ram hi NEL a um deu el dim maw? Teu lo e, khawvel ram hi Pathien thang lo chun NEL a um hlawl nawh a, ei nghatna tieng tieng hi beidawngna le lungngáina chau a nih. Hieng thu ka ngaituo phát phàt Pu Puna in, “Hunte an kiam zêl a, lei hlimna a ral thin, khawvelah lâwmna a kim thei si lo” ti le, Pastor Thangngur in, “Lâwmna zawngin an tlân vêl sâng tamtak, Hmu lovin thlan thimah an inkhêlpui; Ropuina hlim an hnot chu sûm hlim ang, Hmu le changtu khawmin an nei sawng nawh” ti hla an lo phuok hai hi ka lungrila a tharin an hung inlang hlak a. Pathien thang lo chun mihriem hringnun hi iengmalo el a ni zie an hril chieng hlein ka hriet hlak.

Kum 2004 khan ka kala hin lung pahni a um leiin operation ngei ngei ka ngai thu doctorin an mi hril a. Operation ka thaw a nih chun ka sin zawngna lampuia hin harsatna a um ka ring leiin hmun dang dangah operation thaw loa dam dân ding ngaituoin ka fe hlaka. ESWL (Râwtnâwi) dâm hi vawikhat peiah Rs. 14,000/- sêng in, tum thum lai ka thaw tah a chu, a tangkai chuong nawh a. Kum 2010 sûng po po kha tharum sêng tak taka sinthaw hlak ka ni leiin ka kal chu ana ka ti thei èm ém hlak a. Sienkhawm, ka sinthawna a khan damnawna leia thla khat chuong ka chawl a ni chun Relegate ding ka nih si leiin, ka kal nat sa sa chun ka sin chu ka sunzawm tàwk táwk hlak a. 

Sienkhawm nikhat chu Long Range ah silai kan kâp laiin ka kal na taluo lei chun ka tho dawk zo ta hlawl nawh a. Chamlovin damdawiin mi pan puiin operation thaw ngei ngei dingin an mi ti el tah a. Operation ka thaw a ni chun ka sina inthawkin Relegate ning ka ta, thla kuo (9) ka training zo hnungin a kum nawk 2011 sûng po po ka la training tha nawk ding a nih ti ka ngnaituo chun ka bei a dawng hle. Sienkhawm lotheilo ani tak lei chun operation thaw dingin hospital ka lut a, hmêl hriet le lainatu pakhat khawm ka nei nawh a. Ami umpui dinga an mi ruot pêk hlak chu kan training instructor a ni leiin ka nèl naw èm ém nâwk nghâl. Aw… Churachandpur dâm nisien chu Hmar mi pakhat bék chu ka bula hin um ding an na tiin kan ngai sie èm ém ela. 

Chuonga kan ngai sie èm ém lai chun, “Hmêlhriet, hmangaitu le lainatu pakhat khawm I bula umnaw hai sienkhawm, a hmangai èm ém tu che I pa, iengkim thaw thei hin second khat khawm ka maksan naw che a, I bula ka um zing annawm. Ieng dinga lungngâi am I na? I phu phâk lovin mal ka sâwm che a, in insûng I tlin lo ding, Bangalore ah khawm hospital thatna pâwl taka operation thaw thei dingin rem ka ruot pêk che a, pawisa sing tam tak séng ding ni la khawm, I operation thawna leia sèngso po po hlak sorkar tum dingin rem ka ruot pek bawk che a, Remruottu, Pathien hrât, a hmasatak le a nuhnung tak kha I bula ka um zing annawm” tia Pathien mi pâwlna ka hang chang chun kan zinna ram hi NEL a um èm émin ka hriet hiel a.

Operation kan hang zova, khawmuol ka hang hriet chun ka bulah ka tunu ngàwi ngáwi, ka pa sangnu nau, a hming chau ka lo hriet hlak, a taka ka la hmulo le, a ruolhai Hmar mi vawng hi ka bula an lo thung khap a, “Pute, I har intak taluo a kan lo buoi sie hman deu an tan naw…” tia Hmar tawnga a mi hang biek chun ka har huoi huoiin ka hriet a. Operation kan zo chun camp ah ni 75 lai sick rest in ka um a. Dân anga ka chunga thil an thaw ding nisien chu, relegate ngèi ngéi ding ka nih a. Sienkhawm Remruottu, Pathien remruot a ni leiin ka training chu sunzawmin, thla thum hnungah tha takin Passing Out Parade ah ka thang thei ve a nih. 

Operation kan thaw zova inthawk hin Pathien ah ka lawm èm ém hlaka, um lo khawm in um tir thei tu le um ta sa khawm in um naw tir thei tu, thil um po po an bo vawng khawma um, Uma hi ka ta a ni leiin ka phur rik po po Ama a innghatin, Ama leh hringnun hlim takin hmang zing tum tang ka tih ka ti hlak a. Amiruokchu, iengtin am Pathien leh hlimtakin hringnun hi hmang thei ei ta? ti ruok hi chu zuk hril rak ngaina khawm chu ka hriet chuong nawh a. Sienkhawm, Pathiena innghata, beisei taka Ama ko lawp lawp tuhai chu hmangaitu Pathien hin dawn lovin a maksan ngai naw réng rèng a nih. Chuleiin Pathien le hlimtaka hringnun I hmang nuom a ni chun ieng tik lai khawma chawl lova tawngtai ding ei nih ti hi ei hriet hràm nuom um ka tih.

Sienkhawm, ei tawngtaina hai hi ei in enchieng hràm nuom um ka ti hlak a. Ei tawngtai réng rèng hin, “Lalpa, ka khat chun tawngtai dàn ding khawm ka hriet nawh ie, i mi thangpui naw a ni chun I tha ti zawng le I dit dàn angin ka tawngtai thei naw ding a nih. Chuleiin, I lawm zâwnga ka hni theina dingin tawngtai dàn ding le hni ding nangin mi hril rawh” dam hang ti hmasa inla chu Pathien lâwmzàwng a ni el dim maw. Ei taksa mamaw le ei dithai ei inzâwt zut zut ringawt hin Pathien lâwmzàwng le dit dàn a ni kher dim ti dàm hi ngaituo hlak inla nuom a um ngawt el. 

Lal Biekna, “Kan pa vana mi, I hming inzaum raw se, I ram hung tlung raw se…….” tih a ei hril ruol dup dup hlak dàm hi a thu nguntaka ngaituo dingin tha ka ti thei ngawt el. A hmasatakin, Pa Pathien vana mi kuomah inzana le ropuina inhlan ding ei na, chu zova chun, a ram hung tlung dingin ei hni nawk ding annawm. I ram hung tlung raw se…, khawvel mihriem po po hi inlalna, thuneina le ram hnawtin ei buoi mur mur a. Sorkar le sorkar khawm ram inchuin nasatakin an buoi mup mup a. India khawma Kashmir ram – tlangram, lungkohrawt, kumtluona vurin a del, thlai ching theina tak tak khawm nilo hi, inchi khat khawm Pakistan laka a chan ding nek chun sipai thisen ieng angin luong sienkhawm a pawisa naw a na. Ei ram inchawk sa, ei inhmun, leilet le huonhai chu ei ta anni leiin ei thuneina an nih an nawm, ei nuom le bu phun ei ta, ei nuom le in bawl ei ta, ei nuom le thlai chi dang dang khawm ching ei ta, iem a pawina a um leh? ei ram ani leiin ei thuneina ani annawm, midangin iem an hung hril thei leh?

Pa vana mi, ropuina le chawimawina ei inhlan zovah, a ram (ei ni mihriem) hai hi a nuom ang le a dit dàn angtaka a hmang thei dinga ei inpumpèk theina dingin I ram hung tlung raw se….. tia tawngtai ding ei nih ti hi inkhâwm tin dinga Lal Biekna ei hril ruol hlak hin a sukchieng èm ém in ka hriet hlak. Chu zova chun ei taksa mamaw khawm ei hni ding an naw maw.. Ei ni rawi tawngtai ruok hin chu Pathien kuomah, chu-chuh, kha-khah mi thaw pek rawh tiin order ei pek am a ni aw ti thei hiel dingin a um si.

Vawi tam tak ka sin zawng ka hlawsam hnungin Interview dinga kona lekha ka hmu nawka. Bible chang, “Nauhai bei lâkpeka uihai kuoma pêk chu a mawi nawh ie” a ta, a dawn a. Ama chun, “Lalpa, ni chu a nih; sienkhawm uihai khawmin an pu dawkàna inthawka bei náwi tla chu an fâk hlak annawm” a ta. Chu phingleh, Isu’n a kuomah, “Nuhmei, I ringna a nasa em el, I dit ang takin I chunga um raw se” a ti thu hi tiemin Pathien kuoma ka tawngtai a. Interview ka fe ding le ding naw chu Pathien ka ràwn a. Chuonga ka tawngtai lai chun, nauhai bei lâkpeka uihai kuoma pek chu a mawi nawh ie, ti char hi nikhat sung ka lungrila a uma. Beidawng èm émin Pathien kuoma chun ka tawngtai ngat ngat a. “Lalpa, ni chu a ni annawm; sienkhawm uihai khawmin an puhai dawkana inthawka bei nâwi tla an fàk hlak ang khan, interview a hin min fe tir la, I nau mi fel le ditum tak tak, I dit dàn anga an hringnun khal tu tam tak haiin an I dit lo, a nawi hlek tla bek hi chu, kei I nau tlaktlaina neilo le rethei tak chan ding hin mi siem pêk ve hràm tala” tiin Pathien kuoma chun mitthli tla zawi zawiin ka tawngtai hlak a. Hienga ka tawngtai lai tak tak khan chu Pathien khan a mi lunginsiet taluo a, mi thangpui a châk taluo leiin a mitthli a tla ve hiel amani aw ti dingin keia khan Pathienin ami dawn ngei ngei ding a nih ti hriet na ka nei tlat chu tie! Chuonga ni tam tak ka tawngtai hnunga Pathien mi dawnna chu vawisun chena ka nun sukhlimtu a la ni zing a nih. 

Chuleiin, ei inzinna khawvel RAMNELUMLO tak hi hadam taka ei hmang theina ding chun, iengtik lai khawm tawngtaina hi mihriemin ei bansan ding a ni naw réng rèng a nih. Pathien dit dàn anga ei tawngtaia, Ama ah ei innghata, Ama ei ngai lawm lawm a ni chun Pathien hin a mi dawn ngei ngei bakah Ama hmangaina min hre nawn tirin, Ama ah chawl hadamna a mi pek ngèi ngéi hlak a nih.

Pathiena inthawka chawlna nun hmutuhai ta ding hlak chun hi khawvel RAMNELUMLO tak khawm hi RAMNELUM le tlakhla um èm ém a ni lem si. Hi lei hih ni naw ni’m, hla phuoktu’n, “Chawimawina ri ka tadin hmélma, hrilsietna mi chawisangtu ani si… tawngsie hrim a um nawh ka ramah, tawngsie khawm halelui vâwrna ram a nih… Vangduoi hi iem ana? Mi tisim vanhnuoiah thina a hung tlunga van kaina a ni si” tih a an lo khek suok pui nasan chu! Pathiena inthawk chawl hadamna nun an hmu leiin an tadingin khawvela hin harsatna le beidawngna réng rèng a um nawh a. Mi in an hrilsiet leh vanrama an lawmman hmu theina ding lampui ah an ngai a, harsatna le beidawngna an tuok le hlak Pathien hmêl hmuna a ni lem bawk. Mihriemin vangduoina tawpkhawka ei ngai taksa THINA chen an chunga a lo tlung a ni khawm a, vanram (Pathien kuoma) fena ding lampui siempekna an ti nawk si!

Ei kut sin inrim ra fa dinga tawngsephur ei ni tâk leiin hling le buorhai insuo pêk ei nih a. Ei damsùng khawsak ngaituona leiin ei taksa chu an rim kieng kieng ding rèng annawm. Hla siemtu bawkin, “Damsung khawsak ngaituo nahai hung zuolin ka thla an zar hlie… Lungril taka ka ngaituoin Lalpa i mi ngaituo” a lo ti angin ei taksa hi lo sâwl kieng kieng sienkhawm Ama ah hadam taka CHAWL hadam theina thuruk Lalpa’n a mi pek nawk si! Chu chawl hadamna thuruk neituhai chun khawvela hin vangduoina an tadingin a um ta naw leiin an damsùng nihai ah khawm RAMNELUM ah hadam takin an khawsa a, an bula chènghai tading khawmin malsawmna an ni hlak a nih.

 Anleh, hieng làwm láwma mi hmangaitu, ei beidawng mangang khawm phal lova chawlna tuikama mi thuoitu tading hin ei damsùng ni táwite hin ieng am thaw tâng ei ta? Thina varâl ei kai hunah hmangaitu Lalpa bula hin ieng am hril tâng ei ta? Ka sandamtu chu tuok dingin kut ruokin fe’ng ka ti maw……..? Nikhat khawm a rawngbâwl lo le thlarau bohmang pakhat khawm thuoi lovin kut ruokin ka fe el ding a ni? Chuleiin unau dittak, “Lalpa, mi hmang rawh, kei hi fe’ng ka tih” tiin nitina ei sinthawpui thlarau bohmang pakhat bék hi khawvel RAMNELUMLO a inthawk hin Krista kebula thuoi lut dingin thang I lak naw ding maw..!!