Pages

Saturday, October 13, 2012

Kristien Hla Am Tuolto Hlahai. - L.B.Tuolte



 Vaihaiin  kristien sakhuo  an theida rengreng a ni chuong nawh. An theida em em chu barlui nunphung   a nih. Krisien ni leia Sap   hming kher phuok, kristien ni leiia Sap nungchang lak, kristien ni leia Saphai nunphung (culture)  hmang tum hram hram dam hi vai kulmut chun an theida reng a nih.  
Vai ringtu/ringthar  thenkhatin thaw an tum reng bawk. Misonari thenkhatin Sap nunphung in hmangluitir an tum bawk a. An hming khawm an tleng pek bawk hlak. Chuleiin, kristien sakhuo an theida hlak a nih. Hnam  nunphung (culture) run zawng a ni  pha kristien sakhuo hi miin lem harsa an ti hlak. Sap misonarihai ei lawm lai zingin ei theida theina a tam. Barlui nunphung  an hmang bakah ei  nungphung tam tak an dehawnpui hi a nih.  
Isu inthawina le inkal/aihal a ni naw phawt chun, kristien sakhuo hin hnam nunphung  a kal ngai nawh. Entirna dingin, ‘tuolthat naw rawh’ ti chu  kristien sakhuo le inaihal a nih. Tuolthat lo chun hransar lam thaw thei a ni nawh. Hransar lam chu  kristien ringna leh  inaihal a nih.
Hriet lo khawhri/pathien kuoma inthawi khawm Chanchin tha le inkal  a ni bawk. Hi bak chuh Chanchin tha le inkal nunphung hril ding ei nei nawh. Sap msonarihaiin ei  nunphung popo Setan le inzawl an sawn a. An lo ban/inbantir vawng hi an thaw suol lien hle a nih. Anni nunphung le inmil lo reng reng chu an hmu khawhri lei a nih.
Sikpui lam/Dar lam, Khuong lawm le Semruk hlahai hi sakhuo le inmat lo, inkal bawk lo, ban ding awm ni lo, ringtu hmasahaiin an lo ban hi an thawsuol lien hle a.  Ringtu hmasahai nekin Sap misonarihai a maw an  phur lem. 
Tienlai hlahai, a-kip-akawia hriet ta lo, sienkhawm ei nei ti hrietna chu a hnuuoia thupuia inthawk hriet thei a nih.
(i)           Vachang hlahai- Lovat le  inzawma hla.
(ii)          Khuonglawm hlahai-Butu nia hlahai.
(iii)        Lamchang (Lamchangruong) hlahai-Lo lam hlahai.
(iv)        Hau hlahai-Buchil nia hlahai.
(v)          Tlanglam hlahai-Nunghak tlangval lamna hlahai.
(vi)        Liendang/Semruk -Nunghak tlangval kara sai hlahai.
(vii)       Darlam hlahai-Darbu suta lamna hlahai.
(viii)     Hranglam hlahai-Salu meng ni le hrangsar lam nia hlahai.
(ix)        Sikpui lam hlahai.

Hmun le hun zira hla an nei thei hi hnam changkang (civilized/advanced community) naw chun  phuok/thaw thei dan a um nawh. Thangtharhaiin pi-le-puhai ei phak naw hle.  Pathien inpakna le sai hla bak hril ding ei nei lem ie.
Tuoni, Zawllai ti ang  tulai nunghak el phak ding an ni nawh. An ep phak hun ding chu kum tam ngai a tih. Hnam changkang (civilised/advanced  community) a inthawk naw chun Tuoni ang nunghak changkang pieng ngai naw ni hai.
Mihriem ngirhmun, fak zawng dan le tuol chai dan a changkang angin tawng le hla khawm an changkang  hlak. Tienlai, pi-le-puhai khuosakna inhnuoi deua leng an ni naw tawpel. An hla phuok reng enin puk/rawlpuk kara khawsa ringawt an ni thei nawh. Um hmun khuorin khawsak inhawi le hnienghnarin an um ti naw ruol a ni nawh. Rawl le lungpuk karah hla mawi phuok naw tawp an tih. Vawikhat changkang (civilised/advanced community) ni tah; sienkhawm hnungtawl nawk ni sien an hawi. Mizoram an lut hnunga tlusie le indar an ni hmel khawpel. Vawisun chen hi hrivawi hin Hmarhai chu a a chel tang a ni hi.
Sivilaizason (civilization) hi a changin an tlua; a changin an tho nawk hlak. Tho nawk ni chu la nei ngei ei a tih.
Thenkhatin Sikpui lam hlahai Pathien thu lut hnunga phuok anga hril an um a.  Chanchin tha lut hnunga hlahai rengreng, Lushei tawng an nih. Pathien thu hril tirin  Lushei tawng chau hmang a nih. Tawng danga hla phuok khawm ‘phal a ni nawh’ an tih. Hi lai boruok rik tak hnuoiah ringtu hmasa, Rev. Thangngur a  hung ngirsuok tah a. Vawisun chenin Pu Thangngur anga var le hmathlir nei kohran thuoitu ei la  pieng naw hi a  pawi a nih. Lushei tawng le hlahaiin Hmar tawng a hneng chep le a sirde lai Rev. Thangngurin hmar hlahai a chel ding chau ni loin hringna thar a pek a. Chu kakhawk chu vawisun chen Hmar tawng le hlahai inthang pei hi a la ni. Rev. Thangngur um naw sien Hmar tawng  hlahai, tulai le tienlai hlahai chenin thi vawng an tih. Hi lai hun tawng ngam mihuoisen chu Pu Thangngur hi a nih. A thi hin ‘Hmar bungpui a tliek’ an ti reng a nih.
Rev. Thangngur hi Sap tawng hre naw le thiem naw a ni bik nawh. Ama hun lai Hmar tawng hmang lai Sap tawng thiem tak ni mei a tih. Mani tawng ngainat le hlutsak hi Pathien thu le inmil a nih.
Tienlai hlahai le Sikpui lam hlahai hi Chanchin tha lut hnunga phuok chu an ni thei dan a um nawh. Hmar tawng ‘tui pawl lo’ ti ang an nih. Lushei tawng hmang Sailo lalhai le ei inpaw hma daia an phuok ni lem a tih. Hmar hla hluihai hi upahai hrietna (memory) a inthawk lekhathiem thenkhatin an zieksuok an nih.
Tulai hmun/ ram tinah (khawpuihaiah) Sikpui ruoi ei inser tan nawk a. Pathien thu lut hnungin Sikpui ei inser mumal naw lem a nih. Ei inser mumal naw hun hi kum 100 lai a ni tah. Vangai-Sumtuk, Pathien lut hun lai lemchang ziek ka tum leiin khuo chanchin indawn thei po kan dawn a. Sap tawnga ‘research’ an ti ang nasa deuin ka buoipui a. Upahai hril danin ‘Vangai-Sumtuk khuoah vawikhat chu sikpui ruoi an hmang’ an tih. An hmangna hmun chu khuo hlui a nih. Tuhin hi khuo hlui hi  ram, kum 70/80 vela upa, ramchang a ni tah. Hi khuo hluiah zawlpar tha deu deu, mi 300/400 chawngchen theina hmun iemani zat a um. Tuta an khuo hluo ruok chu Sikpui lam huoihawtna ding hmun remchang a um nawh. Chuleiin, tuta an khuo hluoa hin Sikpui lam an thaw nawh.  
Ka chanchin lakna hnarhai, tulai khuo khata upahai kum 80-90 kar mi an nih. Lekha ziek a um naw leiin upahai tawngbau a inthawk ‘research’ thaw a tul tah. Vangai an lut/hluo tan hi 1900 vel a nih. Khuo hmun nghet an bengbelna dingin kum 15-20 chen bek ngai nawk a tih. 1917 khan France ral rama fe ding tlangval 35 vel khuoa inthawk an tir suok. In 80 khuoah mi 10 (Mi 10-12 chen) vel tir dinga thupek (order) a ni leiin Vangai-Sumtuk (Patpuihmun) khuoah In 200-250 kar an um ni awm a nih. 1918 hin hripui (plague) leiin vanglai tam deu an thi nawk. 1920 hin ringtu kutpar khat vel chauh an nih. Ka lekha buoipuiah an hming a’n  lang vawng. Kristien khuo a la ni nawh. ‘Vangai-Sumtuk khuoah vawi  khat chu Sikpui ruoi an huoihawt’ ti bak hril thei an um naw a nih. An inser hun mumal takin an hril thei nawh. 1920 le 1930 kar vel chu a nih.
Iengkhawm ni sien, ei hril nuom chu Sikpui ruoi ei hmang nawna  le hmang nawkna kar hlat zie hi kum kum tam a tling tah. Chanchin tha lut hnungin ei inser mumal nawh.
Mizoram lut hmung (Mizoram le a puo tieng khawm)  hlahai reng reng Sailo lal thlazar hnuoiphuok an ni leiin Lushei tawng an ni deu vawng. Chanchin tha lut hnunga Patpuihmun khuoa hla an phuok khawm Lushei tawng ni si a phuoktu chu Thiek pahnam a inthawk dam an nih.
Dulien tawng hi  Lushei tawng ei ti hlak deha; a tawng neitu chu Hmarpa hnam tho niin an hril hlak. Thudik ni ring a um. Hmar pahnam sunga mihai, Hmar tawng hmang hrim hrimin Lushei tawng hi inchuk loin an hrietthiem a nih. An tawng thei le thei naw (thiem le thiem naw) chu thu dang a nih.
Sikpui hla, Liendang hlahai le Hranglam hlahai hi hnam changkang, ngir hmun insang naw chun phuok thei ding ziezang a ni nawh.
Liendang/Semruk hlahai hi nunghak le tlangval kar hrilna, khabe themthiem takin a phuok ni ngei ring an um. Tulai ei tawng hmang tho ni sienkhawm hla changkang, tulai hla phuoktuhai standard chung ti thei hiela mawi le nal a nih.
Entirna changkhat vel  chauh hril inla:
Sielli: Singkhuol palai zanin an tlung a;
Dawtuonga zal chimak zuong tho rawh;
Dawtuonga zal chimak zuong tho la,
‘Ram lai  lieng ang ka huol’ hung ti rawh. (Semruk hla)

Dita ngai leh chung simani ka do zo nawh;
Ei khuo mimsiel khuong-ar ang zuong inlawi rawh. (Liendang hla)

A chunga hlahai khi vui hmang loin sukhring zing ni sien, vawisun Pathien inpakna hlabu sawm(10) bek ei nei ring a um. Pathien inpakna hlahai khawm mani nunphung (culture) le inzawm a ni ngei  ding a nih. Hi thu hi tuta ei thupui chu a nih. Hi thu hi mihriem ziea kawp, a hre hmasa tak chu  Pu Thangngur kha a nih.
Mi hmasahaiin mani tawng ngeiin Pathien inpakna hla tam tak an lo phuok a. Iengleia thangtharhai mani tawng le hlahai ngaina lo am ei ni a? A san iem ning a ta? Lekhathiem ei tam deu deu mi var ei tlawm deu deu ni sien a hawi. Lekhathiem chun fak zawng awlsam dan khawm an hriet. Mivar ruok chun thangtharhai a ngaituo lem. Fak zawn awlsam chauh ni loin thangtharhai ngirhmun ngaituo phak hi mivar ei ei mamaw hle.
Ei tuolto hlahai biekinah hmang ei tum naw hi thangharhai hmathlir hnai lei a nih. Suon thar ei pieng peia mani tuolto hla hre naw ei tam deu deu a nih. Independent hla hi 1923 khan sut tan a ni tah. Kum 100 (za khat) a tling vang tah. Mihriem damsung, thangkhat zet chu a liem tah. Tuhin a neitu le phuoktuhaiin ei hlutsak naw leiin mihriem damsung, thangkhat dang a dai ring a um nawh. A ziek um sienkhawm hmang a ni naw chun hlutna a nei nawh. Tuolto hlahaiin ei hma kum 100 an hring ring an um nawh.
Ei hlahai sukhring dingin mimal le sungkuo ni loin kohran, biekin le khawtlangin maw an phur a nih.
Kristien hla ei ti hi ei nunphung leh inmatna a  nei nawh. Thenkhatin ‘kristien hlahai hi thlarau chawmna dingin  a tha’ ti mei an tih. Indik thei chen um a tih. Mihriem chu taksa le thlarau neia siem a nih. Taksa’n a mil thei naw chun ‘ka thlarau leh a’n mil’ ti chu ringhlel um a nih.
Hnam dangin ‘mi ngaisang raw seh’ ei ti chun mani nina ang chara Pathien inpak  ding a nih. Barlui nunphung inrui hnam rengreng hnam ringum le tha an ni ngai nawh. Entirna hnai tak chu ‘Chalranghai’ an nih. Hindu ni lo, Hindu kalchar inrui an nih. Tienlai khan Hindu pachal pakhatin Hindu sakhuo an barlui a. Vawisun chen an hnam a sik-in-sawi tah nih. Chuleiin, chalranghai hnam ringuma tiem thei an ni nawh. Thangtharhai, hnam ringum le tha ding chun ei Pathien biekna hla ei thleng phawt a ngai.
‘Musical Society’ tiin hlabu dam an sut a. Kristien hlabu sut ding ringawt chun a nep taluo. ‘Musical society’ ei um chun Sorkarah Register ngei ni sien, ei hlahai lakhawmin copy right khawm hla phuoktu a inthawk inchawk/annawleh hni hai sien an thaw awm a nih. Register society/company ti ang hi mihriem anga ngai (legal person)  an nih. Hnam khata musical society thaw ding  pakhat chu a nih.
Mimal chu zankhat mitsim tuok thei ei ni leiin society hin hla phuok thar reng reng chu ‘copy right’ inchaw vawng sien awm a tih. A phur le nei poin an sut (publish) chu remchang naw nih.
Kohran thuoitu lai Sap ngaisangna bawia intang ei tam taluo hi ei sietpui a nih. Rev. Thangngur anga huoisen, Lushei tawng bawia inthawk intal suok ngam kohran thuoitu hnamin a mamaw a nih.   
Miin Pathien hmangaina a hmu ang dungzuiin a tawngin hla a siem el a ni lem. Kristien hlahai hi European hnamhai phuok, an ni nunphung le aw phawi zira thluk siem a nih. Hmarhai nunphung le aw phawi leh hmetde tum inla khawm hnachang kunga khuoihnang bel ang ni tho a tih.
Nunphung (culture) hrang hrang aw phawi le ri hriet dan inang naw zie pakhat tarlang vak ei tih. Pu (Sir G. John) kum tam tak Hmar lai umin Headmaster sin a chel hlak a. Ama  hriet dan chun  independen hlahai hi ari (sound/thluk) angkhat vawng a ti hlak. Vai nakawrin ‘independen hla thluk ri awlsam deuin a man thei nawh’ tina a ni chu. Ei ni tiengin an tawng (Kerala) ei hriet dan nawk chu ‘tinbura lungte rawkri’ ang charin ei hriet ve thung.  Sap nakawr khawmin  independen hlahai  ari awlsam deuin a man ring a um nawh.
Saphai ngaisangna bawiah ei intang sawt taluo leiin ei nunphung a sik-in-sawi zo tah. Hming phuok dan khawm mumal ei nei ta lem ie. Tienlai deu khan chu hming phuok khawm an uluk chauh ni loin kawng-le-lam neiin hming an phuok/sak hlak. Tulai chu  hming khawmin umzie  mumal a nei thei nawh. British pahnam annawleh American  pahnam hming  ei haw ta meimei chu a ni tie.

NOTE:
Kum 10 neka tam a liem tah. Delhiah chawibiek inkhawma mani tuolto hlahai hmang ding vel iemani zat ka  puong tah. Tuhin chu azie ei um. Chawp-le chila zawm thei  ni kher naw nih. Delhiah ei thei chu hmun dang chu hne awl a tih. Pathien inpakhna hlahai hi  mani zie ngei hmang hi kalhmang indik/leilung dan a nih-Ziektu.

Thlaram 24, 2012

No comments:

Post a Comment