TU RA SIK EI NI TAWNG HLAK. - Zarzolien Keivom

Hagai lekhabu ei tiem chun Jerusalem Tempul suksieta um indin thar nawk dinga Lal Kura-in Judahai a phalpek thu le bulthrut lung an hang phun tran chaua hmelmahaiin an sukbuoi leia kum sawmparuk lai zet an chawlsan thu le chu sunga mani in ding bawla an buoi rak rak thu ei hmu a. Daria a hung inlal phing khan anni dodaltuhai chu a khappek a, chuonga mani in ding thra tak tak an bawl hnung khoma an tempul tlu ram zing an ngaisak naw chu zawlnei Hagai chun poi a ti hle a. Thruoituhai le mipuihai chu kokhawmin Pathien malsawmna an dong theina ding chun tempul bawl thrat hmasa phot chu makmaw a nih tia thruoituhai nasa taka a norna le an fuina thu ei hmu bok.

Daria inlal lai Judai ram optu Zerubabel le thiempu laltak Josua a ni lai zawlnei Hagai hmanga Lalpa thu hung tlung ei tiem chun mipuihai chun an chengna ding in thra tak tak an bawl thu le Pathien in tlu sop zing an ngaitha leia an ram tlaksiet thu ei hmuh. An chîng treu a, tlawmte an sik a; an fak treua chu an tlai bok nawh, Thuom lum an inbel khoma an lum thei nawh, An sum hlaw suokhai hlak chu mansa popa thlak ang chau a nih. Hmu treu an inbeisei a, tlawmte chauh an chang a, ina an hung hawn sunhai hlak chu a lo mut hmang pei bok. Ieng lei am ni tang a ta? ei ti chun Iengkim Lalpa thu suok ngaisak loa mi tin mani in bawlah an buoi seng lei a nih. Anni leiin vanin daidaw a’n tlaktir naw a, hnuoiin ra a’n suotir bok naw a, lo chunga hai, tlang chunga hai, bu le bal chunga hai, hnuoiin ra a’n suona po po chunga hai, mihriem le ran chunga hai le kuta an lam suok thil po po chunga hai chenin Pathienin khuo an thraltir a nih ti ei hmuh.

Anleh, eini rawi hi te leh, ei um danhai hi ngun takin hang ngaituo veng ei tiu leh. Kan ram ei ti ve ei ram del, ei chengna hmunhai hi ngun taka ngaituoa ei thlir chun ei unau hnam dang le ram danga umhai le khaikhinin iengkimah ei hnufuol hle tah niin an lang. Ei Pathien thu lak dan khom hi a pawnlang deu deu tah. Laodikei kohran khom ei puo hle niin an lang tah. Ei nina le ei ngirhmun khom hmu thei ta lo khop hiela mit chau, nuom trongsathau mei mei ei ni ta ni lo maw? Chanchinthra mansapui ei ti vet khom kha a kawruok el niin an lang tah; uongpui ding reng ei nei ta naw niin an lang. A hlaw nei sunhai khom an sum hlaw suokhai inkhawl nekin mansa popa thlak ang elin hlaw lakna lekha takngiel khom kol phak ta lo ei kat nuk el an tah. Ei ram tia ei ko bik hmar biel le vangai tlang dung lem hi chu intodel hmel ei hmu nawna kumparo ti ding an tah. Hieng po po hi ieng lei dang khom niin an lang nawh, Judahai anga ei Pathien tempul se ram mek ngaisak loa hmasielnaa ei sip lei ni tak dingin ring a umin, chu chu indik ngei a tih . 

January ni sawmhni pakuo zingkar inhma deuin ka tho a. Ka kompiuter ka hang honga ka hmu hmasa tak chu Tipaimukh biela inthlang thu a nih. Lungthulien, Senvon, Parbung le khuo dang danga zankhawvara pawisa ruopui vanawn ang ela a sur chur chur thu le zingkar chena zil anga a la tla hmiei hmiei thu chun namen loin a mi barakhai a. Pathien thuin kum za chuong rau ami chen chil ta hnung khoma ei piengvo tak ngiel khom inza nachang hre ta lo khopa tangka suma nuhmei pasal ti um ta loa hang inzor el ta chu, ei Pathien thuin tangka sum ngainat hi suol tinreng bul a nih a ti hi ei theinghil am an ta ding maw! tiin kan ngaituo buoi hle a. Nasa chu ei nasa bok a nih. A semtu le a latu hin ei zir bok ni ding chu a nih. Amiruokchu, elekson sunga ei sum lamhai hin ieng chen a mi dai a ti aw? Mansa popa thlak ang tho a ni ring a um. A semtu khom varung mani tui ni lo awpkeu ang deu khom a ni ve el dim ti khom chu ngaituo um tak chu a nih. Inthlang rizal chu ei puong zo a lo ni ta a, a tling ding po an tling zo ta a, a tling lo pawl ta ding chun “Zaiin awi ka tih, hun liem tahai chu, Sang tam lem di’n lawmna ropui; Tiem seng naw ta dingin trapna” tia hla sak el naw chu tu hri hin chu thaw ngaina um ta tlat lo chu leh. Ei MLA puhai bek hin mi po po ta dinga lawmna ropui ni dingin hma hung la hai sien ti chu ei beisei le ei duthusam a la ni phot awm hih.

Pathienin a zawlnei Hagai hmanga a thu hril chu Zerubabel lungril le thiempu laltak Josua le hlaa la um po pohai lungril chu Lalpan a chok tho a. Chuongchun an fe a, Iengkim Lalpa an Pathien in chu bawl tran dingin an inthok suok a, tempul thar a hma neka ropui lem ding chu an bawl tran tah a nih. Lalpa an Pathien chun hrat takin um unla, sin thaw ro, ka umpui zing cheu a nih, Aigupta rama inthoka in hung suok laia in kuoma thu ka thlung ang khan ka Thlarau in kuomah a cheng zing a nih tiin a tla muong tawl a. Tangkaruo ka ta a na, Rangkachak khom ka ta a nih, tuta hi in ropuina hi a hmasa nek khan nasa lem a tih, Voisuna inthok hin chu mal ka sawm ta ding cheu a nih a ti a nih.

Pathien mi pek ei nia um Thlarau Thienghlim chengna tempul chu ei taksa hi a nih ti 1Korinth 6:19- a ei hmu angin ei lungril duamna tinrenga lo tlu se tah hi Iengkim Lalpa chengna tlakin indin thar ei tiu. Tuta ei ngirhmun chie hi chu kohran le hnam thila khom ei nghatna tieng tieng hi a ping pei niin an lang. Pathien kut ni ngei ding khomin ring a um. Helna hi aien thiemna suol ang a na, lululna hi milem biekna suol ang a nih ti hriein tlawm makah la loiin ei lungril Lalpa ta dingin inruok nghal ei tiu. Ei ram le hnam chunga khuo inthral hi tawp a, van ruotui dittawk ei dawng theina ding chu nang le keia thu zawmnaa innghat tlat a nih.

KEIVOM RUN(Greater NOIDA)
10 March 2012.


t:noi � ' < �� `e� le='font-size:14.0pt'>Chokpol histawria inawk

          Kum 1960 bawr tung laia inthok khan ei histawri ni thei awm hi ka sui tran ve a. Kum 1958-a Hranglien Songate buotsai HMAR HISTORY a hung suok hma lem khan chu mani tronga ziek histawri ei la nei tlat naw a, kum 1938-a Pastor Liangkhaia ziek MIZO CHANCHIN kha Zotrong lekhabua Hmar hnam chanchin el bakah Zo hnathlak danghai histawri ziek ngeia a chuong hmasakna tak a nih. Histawri ziek dan kalhmang ni chie naw sien khom Hranglienin Hmar histawri ni thei dinga chanchin le thurachi le thusim (myths & legends) a khon khawmhai chu ei histawri ruongamah ei hung pom a, zieka histawri nei lo kha histawri nei an hung ni ve ta a.   Chu chu besana hmanga ei chanchin zau lem le inthûk lema suidon a, histawri indik lem le phuisui lem buotsai pei chu thaw makmaw a ni laiin, a thaw pei mumal ei um naw lei amani ding, an naw leh a thaw thei ei um naw lei, Hranglien mi thurpek ang anga a tak le a si thlier loa ring song tum pawl ei um a, chu taka chun ei intàl buoi a nih.

          Hi hi a chiengzie inlangna hril ding tam tak a um a, chuong laia a thren chauh hang hril ei tih.  Pakhat chu December 10, 2004 a Nuhmei Magazine Editorial Board huoihot HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 ei nei kha a nih. Hi Seminar-a hin Churachandpur le a se vela um mi thiem le thri bê china inngai chu an thrang deuh vong a nih.  Thutlukna le ripawt, phek 35-a sei an insuo a, chu chun ka artikul PHUOKFAWM HISTAWRI 1-4 a cho suok bakah a hnungin hi Seminar thutlukna hin bel chieng a dawl nawzie tar langna artikul dang tam tak ka ziek phâ hiel ta bok a nih.  Sienkhom, a fa nuom naw pawl chun ieng anga thudik ziek inla khom, Paulan Thesolonika mihai kuoma “khêl an ring theina dingin Pathienin ngai suolna hri nasa takin a’n lengtir” (2 Thes 2:11) a ti ang deuh khan, thudik lampui tieng kir an tum chuong nawh. Hrilin a sawt naw a, kawngro a suk bok nawh. Damna dinga rûl lem Mosien a khai khom kha en nuom thrak lo an um hrim a ni khah. Chuong ang boka mani sakhuo chauh indika ngai, sandamna dinga Isu ring nuom thrak lo, tlukledingawn têl khawvela hin an um.

          Thil poi deu el chuh, ngirhmun ei hril hin kakhawk thra lo a nei rawn hi a nih. Seminar thutluknaa Hmar hming hung suokna indik lo an pom hin Hmar hnathlak, British hun laia Old Kukis an ti bikhai sunga insuikhawmna chauh khom ni lo, Zo hnathlakhai sunga insuikhawmna lampui chen khom nasa takin a sukhnok a nih. Chik taka ei sui chun, ‘Hmar’ ti  hming hi kum 1850 hnunga hung pieng, Old Kuki Group laia hnam pum aiawa inkona hming tlanglawn naupang tak, amiruokchu an inthlung khawm rawnna tak a nih.

Kum 2011-a Cultural Mapping prawzek le inzoma kan inzinnaah hi ka thil hril indikzie hi a hmun ngeiah ka hmu chieng zuol a. ‘Hmar’ inti pawlin unauhai, entirnan Kom, Darlong intihai dam Hmar pahnam peng pakhat anga ngai a, histawri bu-a chen ei ziek dam hi thil ei hriet chieng naw lei a nih. ‘Kom’ ti hih ‘Khur, Ruom, Puk, Sinlung’ tina a ni a, ‘Hmar’ ti hming a suok hmaa lo um tah, huop zau lem, Hmar chi-hnam (sub-clans) hrang hrang intel khawmna hnam hminga an lo hmang laia pakhat a nih. ‘Darlong’ ti khom hi Zo hnathlak cheng hmunkhathaiin inkona hming tlanglawna an hmang a ni a, chuonghai laia zaa sawmsari chuong chu Hmar chi-hnama mi an nih (Ref. Important Documents of Mizoram by C.Chawngkunga p.29).

          Thil poi dang chu, phuokfawm histawri chunga ei thu le hla rem phêt ei tum hi a nih. Chuong thilhai chu MIL sabzekah ei hlu lut a, thrangtharhai khêlin ei chawm a nih. Entirnan, ‘Zawlbuk’ hi Mizorama Luseihai an hung thlangtlak hnunga Sailo lalhaiin Selesi-a an nei tran le a hnunga hung thla Fanai (Pawi) inlalna khaw 13-a an hung nei ve a ni a,  Lusei lalhai inlalna khuoa naw chuh Zo hnathlak hnam dang tu khomin zawlbuk an nei ngai nawh. Sienkhom, MIL sabzek tinah zawlbuk ei nei dan thu a chuong niin ka hriet. Phuokfawm histawri indik tak a nih.

Lal pakhat Chawnhmang chanchin ziektu threnkhat chun Shan-a inthokin Tripura-ah an inthlangtlaktir a, Rêngah an inthrungtir a nih. Chu chu ei thu ziekah voi tam a luong lut a nih.  Ei thu zeldin anga fe chu ni sien, Chawnhmang khah kum 300 vêl bek a dam ngai a tih. Sienkhom, khang hun laia mihriem dam kum pangngai kha kum 30 vêl chauh a ni bok si. Inhril upat rak tum leia histawri-a khêl hlù lût treuh hi mani dawi sa fak nêk hmanin a trium lem.  Tu khom hin Great Wall of China bawltu pawl laia thranga inhril hlat kha dittawk loin, ei thiempu threnkhat chun Sinai Trèning Sikula chen mi khal lutin, ‘mana’ khom kha eini trongah an sui lut el a nih. Chu chu a nih thukhêl an ring theina dinga ‘ngai suolna hri’ nasa tak Pathienin a’n lengtir thu Paula hril ei tar lang tah khah.

Phuokfawm histawri le MIL

          MIL hril tâka chun, tu kum 2012 February 6 khan Haflong-Muolhoia ka um lai Degree Course-a Hmar MIL textbook dinga Hmar Literature Society, Assam buotsaih NUN HLU chu Upa Hlikam Riengsete-in a mi rochung a. Ka hla phuok Sinlung Mawi le ka tienami ziek Ngawi Ve ti an inthrangtir ve a.  Hla tieng chu a ní nì ni ta sien, thu ziek thlang khawm a tam lem daih hi thusep amanih tienami ziek dan kalhmang zui lo, trongkam hmang thuah hlakam le thukam khom thlier hrang lo, ziek zom le zom naw thuah mumal um lo, textbook ziek dan kalhmang hraw lo a ni tlangpui a, literature-on-demand ei ti chi deuh vong a nih. A poi tak chu thudik le inzawlna nei lo ei hlu lut hi a nih. College level-a inchuk ding bek hi chu zie nei metin buotsai inla, nuom a um khop el.

          Hi thil le ka hril zom nuom tak chu, MIL nei hi lawm a um lai zingin, a tira inthoka ei induong dan hi a fûk le fûk naw ennon thra ngot dingin ka ring. Hnam tinin ei MIL latuhai duot a, mark tam tak pe a, intlingtir seng nuomna le tumna lungril a um a, mark khom an hmu sang  thei hrim a nih. An mark hmu le an thiemna hi a’n mil am? An thiemna le inphû si loa mani hnam tranghma ngaina leia mark ei inpek treuh treuh a ni chun mani le mani inhlèm, mani dawi sa fa ei ni ding a nih.  Mani tronga inchukhai chun Pawl 5/6 an ni hin mani trong tiem le ziek thiem thawkhat ta dinga ngai an nih. Mizoram suokhai hi dannaranin chu huna chun Mizo trong  an ziek thiem hman tah. Eini rawi hi College sir phak tah hai chen khom ieng leia mani trong ziek indik thei ei vang tah èm ém el am a na? Saptrong ei uor lei a nih ti ding ni inla, Saptrong thiema hril ding ei vang èm ém bok si.  A nih, mark thra peng ei tiu, sienkhom ei pek hmain inchuktir thiem ei tiu. An inchuk ding lekhabuhai hi fimkhur tak le dittui taka buotsaiin, inchuk tlak thu le hlain sung sip ei tiu. Mazu khomin konglam a nei annawm. Konglam nei ve tum el loin nei veng ei tiu.

Tu lai hnai el khan ‘Insuikhawmna Chabi’ ti thupuia hmangin thusep zieka inruolsiekna a um a, ziektu 13 an um a.  Examiner mi 3 kan um a, a hung ziektuhai kha an hming inchuon loa nambar chauha inchik an ni leiin, a buotsaituhai chauh naw chun tu am an nih ti examiner haiin kan hriet nawh. Electronic Mail-a soft-copy an hung thon a ni leiin kut zieka inthoka hriet thei khom a ni nawh.  Kan mail-a hung lut seng kan en a, mark kan pek a. Examiner-haiin kan hmu dan tlangpui chu: (1) A thu laimu paw phak an tlawm a, a thupui tak pehela a tum tak ni lo ziek an uor; (2) Thusep ziek dan kalhmang le research thaw dan kalhmang basic rules zui nekin ringvang thu le phuok fawm histawri ziek an tam; (3) Hmar trong ziek thuah an fimkhur naw tlangpui a, ziek zom le zom naw thuah mumal an nei naw a, thu le hla trong thlier hrang lo an tam a, grammar an pal zut.  A tlangpuia an thukhawchang enin, mani dawi sa ei fak miel miel hlak chu ei inruipui leiin, a zawlaidi a mi zim buoi tawl zing a hoi khop el.

Khêl Bazar

          December 11-13, 2007 a Vairengtea HSA General Assembly trumin kaset (MP-3) pakhat ka’n chawk a, a kaset hming chu KHEL BAZAR ni tain ka hriet. Chu kaseta hla pakhat hming chawia an phuok a nih. A ngaizawng trongbau suok, a ‘biethudi’ hrim hrim chu khêl vong nia a ngai thu hlain a’n sam suok a nih. Chuong ang deu chu pawlitiks bazarah khom ei nei ve a, chu chu hang hril vak ei tih.

Ei dawi sa fak, thrahnemngai taka tu chena ei inruipui char char  pakhat chu Mizo Union sosang laia Hmar Biela Maharaja P.B.Singh inzinin Hmarhaiin Mizo Union movement an bansan phot chun  Autonomous Regional Council pek a tiem thu le an pom nuom naw thu ei hril tawng hi a nih.  Hi hi thu bel chieng dawl lo a ni thu voi iemani zat ka ziek taa chuh, taktak ni-a ring nuom pawl chun an la ring zing tho.  H.Thanglora thruoi Mizo Union pawl le Rochunga Pudaite phun Hmar National Congress an inkhing laia mi lungril hnêna dinga HNC propaganda thè darh, tu chena ei la’n ruipui chu a nih. A dang chu, Mizo Union hotuhaiin Autonomous District Council an hmu charin an mi thlauthlak ti thu hi a nih. Hi lai thu hi 2006 khan CHAWLOLNA-4 (Delhi, June 17, 2006) ah hieng ang hin ka ziek tah nghe nghe:

 “Lusei trong hmanghaiin Mizo Union hun laia an mi lo hlèma ei ngai leia Manipura Hmarhaiin nuor thusim ei insam vet hi iemani zawnga thlir chun awm fuin inlang sien khom, chik nawkzuola ei hang bi chun ei lo mawl taluo lei le ei mawlna chu remchanga latu mi threnkhat propagandaa intol thlu mei mei khom ni inla a hoi khop el. Manipura inthoka intâl suok ding chun poisak ding khopa hrata nor a ngai a. Mizo Union pawl mi sangthum sangli velin ei chengna khaw tlawmtea ri ei lo nei rak khan umzie a nei tlawm khop el….India ramin zalenna a hmu hma khoma independent state lo suol tah Nagahai khomin tu chen hin Manipur ram hniek khat khom an la lak nawh. MNF khoma helpui an thlak san chu Greater Mizoram indin a ni a, sienkhom inches khat khomin an la zauh nawh. Khang hun laia Mizo District thar hlol lem khan chu ieng angin nor hai sien khom inkaw naw nih…

“Chun, Mizo Union hnuoia norpui an thlak lai khan Manipur Rènghai sungkuoa an suongtawlol P.B.Singh chu thil enthlithlai dingin Hmar Bielah a hung a, a ramri vai tan zawnga an lo lam huol mup mup lai dam chu ka mitthlain a la hmu zing hlak. Lusei trongin hla an phuok khum a,

State lalber P.B.Singh-an,

Union kong a dal thei lo;

Union pheisen chhimtlang thli ang,

Kan la hrâng ngei ngei dawn e

tiin.  Khuo a hung lut ding kha kotsuo tinah rûn dâlin an lo dang a, sienkhom a hrik khom an sukthak nawh.

“P.B.Singh inzin le inzom hin thu bel chieng dawl lo deu el tu chen khom hin a’n dar a. An hril dan chun, P.B.Singh khan Mizo Union thruoituhai kuomah, “In movement hi suktawp unla, Manipur ram sungah autonomous district peng ka ti cheu” a ta, amiruokchu Mizo Union thruoituhai khan an unauhai leh inkopa Mizo Sorkar siema khawsak chu an thlang lem leiin P.B.Singh thlemna chu an hnawl, ti hi a nih. Hi hi pa threnkhat zu khawn chang lo thusim ni dingin a’n lang. Hi thu hi P.B.Singh ngei ka’n don a, phuokfawm a ni thu a hril.  1970 chawhma tieng chen khan Manipur pumpui hi District pakhat chauh a la nih. India ramin zalenna a hmu hlim lai, India Danpui khom ei la nei hmaa Manipur Rèngin autonomous district pek a tiem chu thil ringum ni kher naw nih.  P.B.Singh kha lekha thiem le mi var tak el a na, a hril nia an hril ang hin a trong suol ring a um nawh.”

Tlangkawmna

          Manipur Reng Pamheiba (1709-48 AD) inlal lai Bengali thiempu Shanti Das Goswami chu Manipur-ah a hung a, Vaisnavism a hung put lut a, an Rengpa rawiin Hindu sakhuo-ah an lut hum hum a, Goswami chun Meiteihai hi Mahabharata hun laia Arjuna le lal Chitrabhanu naunu nei sun Chitrangada le an naupa Babrubahana thla niin a hrilpek a. Chu chu taktak sawnin an chi zungzam Mongoloid ninaa inthokin Aryan thla ninaah inpèm an tum a. Arawn hmula inchei vaak anga kum tam mani inhlèma lem an inchang hnungin Aryan thla an ni nawzie an hung hriet chieng a, sienkhom law ngaina rak an hriet ta bok si nawh. An thratpuina tam tak um sien khom an sietpuina a’n ril lem.  Mani inhlèma lem an changna hrik khan an sungrilah hmun a khuor a, an nungchang, mizie, detna le ram le hnam an hmangai dan chenin a thruoi a nih.  An dawi sa fakin a khit nghet èm leiin, helna tinrenga hela sùt el thei chi a ni nawh.

          Eini dawi sa fak hin teh, ieng angin am a mi khit ve a? Lemchang nuna a mimira ei tui hlim chêng el tah hi iengin am a hring suok ning a ta? Churachandpur Biela cheng, Kristien inti, Zo hnathlak hnam hrang hrangin Coleman dawi sa ei du bèk bêk el hi a san ieng am ning a ta? Ieng leia hrât taka dam khawsuokna lampui ding siel a, insuikhawm a, ngirhmun inzaum lem suol suok dinga ke pên neka ei zalenna sawr chin tiel tiel a, mani bing senga dai insakkhum a, sipai ei nei fir fer? Tirko Paula’n Galati mihai a hal anga, “Aw, India hmar saka tlangmihai, tuin am a dawi vèt cheu a na? Mita in hmu ve ang khopa chienga hnam tam tak chimrala an um thu histawria an ziekhai hi in tiem naw am a ni? Hnam sipai in indin leia him in ni, in him naw leia hnam sipai in indin? Ralthuom chelek an tam po leh ram le khawtlang a him nawh ti hi in la hriet ngai naw a ni? Hieng lawm hin in lo invêt el a ni maw?” ti ve tak nuom a um chang a tam.

          Thuvar 26:27-a chun, “Tlakkhur chotu chu ama khur choah chun tlang a ta, lung inhlumtu chu a chungah hung inhlum lêt a tih” a ti angin, hriemhrei chelektu chu hriemhreiin, mi sietna dinga dawi hmangtu chu dawiin, a thi deu tei. Dawithiem Lalruong khom kha dawithiem dang Supheikakin a dawi hlum a ni khah. Kawlhnâma ama thlaktu dinga Pathien ruot sukhlum tumtu Saula khom kha kawlhnâmin a thi a nih. Thu indik lo trantu le khekpuitu chu khêl chirdûpah a’n tàng naw thei nawh. Mi ei hlèm hmaa ei thaw hmasa tak chu mani inhlèm a nih. Phuokfawm histawriin a mi thruoi hlat thei tawp chu phuokfawm ram a nih. Phuokfawm a nih ti ei hriet naw leia ei lo ring a ni chun thudik ei hriet chara inlamlet a nih. Ei inlamlet nuom naw chun phuokfawm jail-a intàng song ei thlang tina a nih. Chu lampui chun Sheol a sun. Ram le hnam detdo le tlo indin ding chun phuokfawm phaiphin chungah ni loin, thudik lungpui chunga innghat a ni ding a nih.  (March 9, 2012 Delhi)