Pages

Sunday, February 19, 2012

Challenge

- Lalthanglien Ruolngul
A paper on ‘Challenge to/facing the Hmar Students presented by Lalthanglien Ruolngul during the Seminar entitled in Hmar ‘Inhrilhrietna’ organised by the Hmar Students’ Association, Jt. Hqrs., Delhi on the 14th August, 2010 at SIS
Auditorium, Jawahar Lal Nehru University, New Delhi.

Challenge defined (Challenge hrilfiena):-

Challenge ei ti hin umzie tam tak a nei a. Dictionary hran hrana a umzie an ang nawh. Inchuklaihai fekhawma seminar nei ei ni leiin le ei Seminar thiltum le inzûla hi thumal umzie hrilna tieng ei tlûr ding a nih. Challenge hi Saphai thumal a ni leiin a umzie sap awngin hei suklang phot ei tih.

1. Something that by its nature or character serve as a call to battle, contest and to give special efforts etc.
2. Difficulty (ies) in a job or undertaking that is stimulating to one engage in it.
3. A call, invitation or summon to engage in any fight, contest, competition etc. 
           
            Ei awngin a chungahai khi a bat batin hei inlet ei tih

1. Thil ieng am a ni, a nina, annawleh a ngirhmun le a hmelhmanghai chu insuol annawleh, intlansiek annawleh theitawp insuo dinga mi ko/fiel/chokthotu.
2. Thilthaw amanih, sin amani-a harsatna, daltu le dangtu chi dang dang, a thawtupa/nu chokthotuhai.
3. Insuol amanih, intlansiekna am a nih, inelna am a nih a hang ve dinga fielna, kona, chona, chophawkna etc.  


            Leh, a chunga ‘Challenge’ ti saphai thumal umzie pathum chau, vawisuna ei thiltum le inzûla ei thlangdokhai a’nthok khin challenge ei ti chu thil pathum poimaw deu deu a nih ti ei hmuh.
Pakhatnaah chun ‘challenge’ chu thil (noun) ngirhmun, nina etc.; chuong nina le ngirhmunhai chu lotheilova intlansiek am a nih, hang nasa taka la dinga mi chokthotu a kâwk.
A pahnina a chun ‘challenge’chu thil (noun) bok, hringnun lampuia ei tuok hieng ei lam mi dâltu/dangtu le harsatna chi dang dang hai a kawk bawk.
Challenge chu thilthaw (verb) hieng infiel, incho, inchawktho, inchophur, inchophawk a kawk thei bok a nih.

Mawii chu a pasalin a thisan a. Hmeithai tak te hin a hun a hung hmang tah a. Sum le pai laluttu tak a pasal a um ta si naw leiin an insung chu pasiet tieng a pan ta tier tier a. A nauhai khom chu school kai zom thei ta lovin an hung um a. Fak le dawn takngiel khom an hung tlasam tran tah  a nih. A insung ngirhmun a en/bi chieng chun namen lovin a beidong a. A zoi thlok thlok ringot el a nih. Amiruokchu, Mawii chu a sunghai, a bikin a pa (father), chun nasataka hang lah a, a insung tungding dingin an infui mol mol hlak el bakah a thei ang anga a hangpui ding thu a hril hlak.  Mawii chun nasatakin hang a hung lak tah a. A nau laia a upatak le chun theipatawp suoin hang an khaw tlat tah a. Hmeithai ta châwk chu harsatna tam tak a tuok a. An insung ngirhmun chu a zaiin a zie a hung um tung met met a. Sawt raklo hnung chun a nauhai pathum lai sikul inkaitir theiin, a insung chu insung intodel ve tak a lo ni ve an tah.
Leh a chunga Mawii chanchin a’nthawk khin ‘Challenge’ ieng ieng am a um hei zong ei tih.
(a) A hmasatakin a pasal thi hnunga a insung ngirhmun , chau tak, derthawng tak le pasie tak khi Mawii ta dingin ‘Challenge’ a nih. Challenge chu thil ngirhmun amanih nina, theithawp suoa thrang la ngei dinga nortu a nih.   
(b) Mawii chun a insung ngirhmun khi a hriet chieng a. Iemani tak a insung khi law a ni naw chun a muolpho el thei ding a ni ti khom a hriet nghe nghe bok. Hi hrietna hin a insung chu tungding ul a nizie an hrietsuok tir a. Chu a insung tungding chu ama ngei mawphurna, a liengko-a innghat tlat, midang liengkoa an nghat thei hak lo, ama ngei phurrik a ni ti a hung hriet ta bok a. Chuongchun, a thei tawp suo dingin an humru a. A nau laia a upatak le chun inthlopin an insung tungding dingin hang an khaw tah a nih. An thiltum chu insung tungding a nih. Tum an nei tah a. Chu an thiltum an hlen theina ding chun thil a bat bata an thaw a hung ul a. Beiseina’n a huoi a. Amiruokchu harsatna tam tak an hung tuok a. Hieng harsatna chi dang dang, beiseina neia an tumram an pan mek laia an tuokhai  hi “Challenge” an ni nawk a nih.
(c) Chun, Mawii pa le mi dang dang, ama lainatuha’n a pasal thi hnunga a insung ngirhmun se tak tungding dinga an fielna/infuina/kona/chona hai pop o khom khi ‘Challenge’ an nih.

            ‘Challenge’ umzie pathum chau ei suklang tah a. A umzie pathum suklanga um dungzuiin ei thu fe pui ding chu pathum bokin ei he ding a nih. Chuong hai chu:- 

I.                 Challenges of/facing the Hmar Students: Thil chi hran hran, an ngirhmunin insuol annawleh intlansiekna annawleh theitawp insuo ngei dinga inchuklaihai kotu le phurrik petuhai

II.               Dangtu, daltu le harsatna dang dang (Hurdles & Obstacles)

III.            Chona (Challenge): Insuolna, inelna le inthlansiekna a hangve dingin chona, infielna le inhriettirna

Hieng a chunga ‘Challenge’ pathumhai hi ei chai zo va “Mani ngirhmun inhrietchiengna le tum neia khawsa hai nundan/khawsakdan” tawite’n hai thlir thuok thuok ei ta. Chu zova ‘Inchuklai hai le varna’ ti thupui hmangin ei suktawp ding a nih.


I. Challenges of/facing the Hmar Students- Thil chi hran hran, an ngirhmunin insuol annawleh inthlansiekna annawleh theitawp insuo ngei dinga, Hmar inchuklaihai kotu le phurrik petu hai:-

A. Ei hnam ngirhmun thlir thuok thuokna:

Hmar ei inti a, Hmar hi ropui bek bek dinga ngai pawl ei um bok. Hnam an lei le Hmar hming hrim hrim chawisang nuomna lei khom a ni el thei. Amiruokchu, kum la sawt raklo el lai khan vawisuna Hmar awng ei ti hi a hung suok a. Hmar nina (identity) a inbel ngam ei pung pei a. Hmar ei ni inzapui lova hmar a inbel (identify), Hmar awng tia ei hrietlar, tu taka ei hmang hmang tu chu 80,000 bawr ei ni phak chau a nih. Chu umzie chu tuta tuma ‘World Cup’ khelna Stadium sawm a khan, a khelna hmun tak, a laia a field tak a khan hungna kenglo po in hung bit hmar awi nisien chu Hmar awng hmang po po inphitfai rip inla khawm ei inleng nawna pakhat khawm a um nawh. Sawrkar a Scheduled ibe a zieklut, ei chengna hmun tam lema chu ei ni ta awk a nih.

Historian hai thlirna tukvera chu hnam naupang tak ei nih. Ei history hun sung chu 1910 hnung, ziek le tiem ei thiem an a’nthok tu hun, chu chu kum 100 chau history hun sung (period) a nih.   Chu umzie chu 1909 kha ei pre-history a ni nghal ringot a nih. Hnam lien hai pre-history chu B.C a zu sun phak vong a nih. Vai ei hmusit hle a chu an civilisation -Aryan Civilisation kha B.C a zu sun ve a nih. Hawrawp khom B.C. lai khan an nei der tah. Eini ruok chu 20th Century tawp tieng (last decade of the 20th Century) khan ei hawrop khawm ni lo Roman script hmangin sapha’n an mi siem pek a. Chu chu tuchen a ei la hmang hi a nih. History lekhabu hrim hrim mihaiin an ziek ding chun a hnar mumal tak an nei hlak. Pre-history chu excavation le carbon dating hmanga ziek a ni tlangpui. Ei history bu hai hi ziek le tiem ei thiem hma 1910 hma vong suina bu ni bok si in, excavation le carbon dating thiemna hmanga ziek a um nawh. Tienami le hlahlui le hrietna inpeksawng (oral adition) a inthoka siem an ni tlangpui.

Hmar culture ti ding iem ei nei? Hnam lâm hi a nih? Ni lo ve. Hieng hnam lam hai hi suklangna (aditional Show/Exhibition/Display) chikhat mei mei an nih. Nunphung amanih, hnam ziepui ti ding tak tak le suongpui tham ei nei? Ei nei nawh chu ti thei naw mei nih. Amiruokchu, khawvel hmasawna thlivirin chuonghai khom chu a len hmang mek a ni hi. Ei nunphunga thilthra thlawmte umsun hai bek hi chu hum hram tum in la the? Christien-na a hung lut ruolin ei nunphung le hnam zie hmelhmang a hung danglam a. Hmar khawvel puo tieng ei suokdok chin a inthok khan ei nunphung a hung inziet ta naw deu deu a. Ei nunphung chu chekpol nunphung a hung ni tung pei tah a nih. Hnam nunphung, ei nunhlui a thilha hai bek hi la sukvulin hangtharlai la pesawng awk awk thei inla chu aw….. Chu ding chun thiemna bok naw chun nunphunga thilhlu (cultural values) a hlutsak thei nawh. Nunphung lem chu tawp-in-tai nei hak lova luong danglam (evolve) a nih. Mani nunphung uiretsana, mi nunphung hausa tak tak hai bêl ti dam hi thilha a ni dim maw? Nguntaka ngaituo tham a nih. Modernity, Progress, Development, Westernisation le Civilisation hai umzie hi hrietchieng le tlierfie thiem a poimaw awm khop el. Chu chu hangthar mithiem-hai mawphurna a ni naw am a nih?

Saphaiin 1894 a Roman script hmanga an mi siempek hawrop, vawisuni chena ei la hmang hi thleng danglam le la tawk hning hak lovin ei la hmang char char a ni hi. Hmar awnga lekhabu po po hi Almira khat a thling ta ding? Art thiem, fak hmuna khop a thiem kut thliek tham ei um ta? Vangneia siemin ei huoituhai hmalakna zarin ei ong ngeiin MIL BA chen ei inchuk thei tah a. Ei ong hi thi tieng hmasuon nek hmanin dam tieng a hmasuon ei ring a nih. Amiruokchu, a hmangtu nuoi khat ei la thling tlat naw ding an leiin UNO chun ngirhmun derthawng pawla ei awng hi a sie ngei ring a um a nih.

Hmar hai fakzawngna chu chi hni’n he thei ei tih. Pakhatna lo neia fak zawng. A pahnina a chun, thla hlaw nei hai le sumdawnga fak zawng. Hmar hai a zatna neka tam lem hi chu loneia fak zawng ei la nih. Khom chu phailo nilo, tlangrama lo kumkhat bak hnuoihangna/hnuoihatna ring thei ni lo a nih. Mi hausa ei tam nawh a. Hmar hi rambung angin hang hisap inla ei GDP iengzam ning a tah? Tam naw hle’ng a tih. Ei per capita income teh? Chu khawm chu tam naw hle’ng a tih. Hmasawnna inkhina hmol (development index) hai hmangin hai in khi sin hrim tam? Happiness index a khan insang fût ei ta, a dang a chu nuizat um a ta, kongkhat a thlasiet thlak hle’ng a tih.

Resource ei nei? Hril ding a vâng maw? Tipaimukh dam ei hril huoi huoi a ni khi. Water Resource a chu ei tlasam nawh. Amiruokchu, chuong po po neka hlu lem chu human resource a nih ti hi theinghil ngai naw’ng ei tiu.

Politic umzie hrie iengzam ei um chie ding aw? Thling thiem thiem politic thiem a nih? Politic iem a na? Ei umna khawvel fenhrutin ei um a. Democracy hi ei la hnufuol em leiin ei inmilpui chie am? Pasietna le Mawlna le democracy hi thil inâihal an nih. Democracy chu iemani chen  bek a changkang naw hai ta dingin thilha an nawh. Mimawlin hotu ha a hriet i ring? Mi pasiein a ditthlangna (freedom of choice) ieng chen am hum thei a ta?  Hi lei hi ni naw ni Amartya Sen chun (Freedom is development/Development is freedom) a lo ti kha. Gunda ruolin an boss ding thlang hai sien a suol turu tak thlang dok el an tih. Lal inawpna le tuta ei inawpdan hi tu’m a ha lem chie ding aw? hangthar mithiem haiin hi ngirhmun hi ngaituo non ei tiu khai.
Education a ei lan hnuoi em em. Graduate iengzam ei um ta ding? ti chau hi hang inkhi in la. In tinah graduate ei um ta ding? Graduate ni bawk si educated ni bok si lo hlak ei tam. Hi hin pawl/nina (degrees, diplomas & certificates)  lawm ei ni ti a suk lang. Degree le certificate ei lawm bek bek hi eila hnufuol ziet suklangtu a nih. BA, B.Sc. le B.Com inchuk naw hai chu lekha inchuka ngai lo hulhuol ringot hlak ei la tam nasa. Delhi tlung rak tah hiengang ngaidan la nei khom ei um nghe nghe. Ei inkhina hmol hlol hi ngaituo tham a tling. An leh professional tieng le job oriented le tieng pang the? Hospitality le Fashion technology tieng pang teh. Tipaimukh dam khi lo bawl ta reng hai sien, Engineer 20% chu Hmar hai ta ding ti hai sien, a hluobit thei ding engineer eiin nga chie ding? Hnam puola state nei hai ei inhnar hlak. State a thiemna ul po po ei hnam hin a hluobit thei ding. Governor ding, Politic tienga ding, Department hran hran a ding ei indai chie dim a nih. Vai mithiem hai hnuoia ei thawk tho tho naw ding maw? Ukil iengza’m a ni hung ul ei ta; Engineer iengza’m a ni hung ul bok ei ta, thil dang dang a dingin mithiem hung poimaw’ng ei ta, sin hung tam a ta; amiruokchu Hmar hai hin ei hluobit zo chai ding am a nih? Chu chu State puitling lo nisien. Anleh Disict pakhat chau teh? Ei human resource nei a lan hnuoi hrim hrim a nih. Chuonghai chu a san tam tak ning a tih. Ei pasiet lei khom a ni thei. Hi ngirhmun (challenge) hi inchuklaihaiin ei hriet kar a ul a nih.

Ei sakhuona, mingo sakhuo anlo ti hin, thil ropui tak le thil rapthlak tak ei hnamah an thluna. Ei nunphung hmelhnang a sukhning a. Ei literature khom history period-a a hung lut thei tah a. Ei History hun (period) an an a (History=Pre-history+History). Inkhina hmol a thleng danglam a. Civilisation min kum sangtela an hraw kum zakhat khom thling lovin ei hraw puot puot a. Rawbok nunphung a inthok tuipuiral nunphung, inchukna/thiemna zarin ei hung tong ta pei bawk. Sakhuona’n ei hnam a them dan po po chu lekhabupui sa tak a ziek thei ni hiel a tih. Saphai zara hmasawnna lampuia hung lut tran kha a ni lei ni ngei a ti saphai thil thaw taphot chu changkang le thra dinga ringna ei hung nei tah a. Chu sap nunphung, mi neinunghai nunphung chu ei lo copy ve dam hi thilthra a ni chie ding? Sappui nun kha chu ei lo ngai char char a nih. Khu nun ei ngaisang em em khu an thlung theina dingin ieng lampui am an hung hraw tunga ti tiengpang ngaituo chu a poimaw ding vei leh chu tiengpang ngunthluk taka ngaituo pei ei vang nawk ang loi si. Hmalem chu ei sawn nawh ti thei ni kher naw ni. Amiruokchu, Humpty Dumpty inhanglien anga hmasawn ngirhmuna ei um tlat hi inchuklai haiin ei ngaiven a ul.

            Leh, a chunga hai a inthok khin a-tlawm-a-zawng ei hnam ngirhmun ei hriet thekthuok thei ei ring a. Lo in ngai ropui deu hai ta dingin, ieng bek bek ei ni nawh zie ei suk lang phuor a. Lo inngaihuoi/inngaithlawm taluo hai ta dingin ei thlawm vei leh India rama Scheduled ibe lai chu a changkang pawl khom ei ni dim ti chen ngaituona a mi’n nei tir nuol thei bok ei ring a nih. Ei Hnam ngirhmun hai ngei khi a nih inchuklaihai ta dinga “Challenge” chuh.

B. Mani ngirhmun le mani insung ngirhmun:

Mani insung ngirhmun hriet a poimaw em em. Ei insung ngirhmun hi a nih nasataka hang la dinga mi phuttu, challenge ropui tak pakhat chuh. A bikin inchuklai hai ta dingin mani insung sum-le-pai ngirhmun hrietna le mani nu-le-pa hai ngirhmun va hriet phak a poimaw bek bekin ka hriet. Ei nu le ei pahai company lien elawl neitu ni hai sien hieng bek bek ku hin buoi ei ti? Dhibubhai Ambani chu a nauhai Anil Ambani le Mukesh Ambani’n a pa ro an insem a. Sum le pai tlawm leiin an buoi nawh. A tam lei ruok chun an buoi ei hriet kha. Nu-le-pa ro insem khawpa hausa insung iengzam ei hnam sungah ei um ding hisap ta. Ei nu le ei pa hai hin an nei leia an mi’n chuktira Delhi a an mi tir ei ni ka ring nawh. “Khawm pawisa ei hau ta em a. Ei naupa khom foreign a lekha inchuktir ei tih. Oxford amanih Cambridge university tuollai invak pep pepin aw!”ti thei ding nu le pa iengzam ei hnam sunga an um? Ei nu le pa hai hin an nei leia an mi inchuktir an nawh a. Nei naw sa sa, pawisa puk zek zek damin an min chuk tir a nih. Nau hmangaina hi a na a. Ei nauhai ruol ban lo ding chu ei ngai ngam nawh. Ei fena nei hung thlungin ‘pa fak thei i mi hung phur pek naw maw?’ ti’n an mi lo indawnna, ei phurpek si naw lei ringawt hmana ei lungril a na thei a ni uo! henkhat lem chu taikuong-inkhup-hak an nau hai ta dingin an ngam a nih. Chu chu ‘inzawr da rawt’ ang thluk a nih. Chuong tlawt chun nu le pa’n an nauhai hi an mi hmangai a nih. Mani ngirhmun hre bawk lo; nu le pa sum ngirhmun khom hrepui bok lo le nu le pa lungril sawlna hrepui bok lo chun a insung ngirhmun a hriet naw a nih ti inla suol naw nih. Mani insung ngirhmun hre lova, nu le pa hmangaina ngainep ni awm fahrana khawsa, nu le thu iengma lova ngaia intivar, nu le pa thu hmusittu chu hlawtling ngai hrim hrim dingin ka ring nawh. Malsawmtheitu ni lang khom malsawmna pe teu naw’ng ka ta. Chunek hmanin hrem lem ka tih. A ieng ieng khom chu lo nisien, nu le pa suma buoilo neihai ta ding khom a, nu le pahai le lungril inhmutak le an lo mawlnahai a khom inza thiem chu a poimaw hrim hrim. Nu le pa sukthlasetu a dingdok ka la hriet vâng. Mani insung ngirhmun ngei hi inchuklaihai ta dingin “Challenge” a nih. (Hi hi voisuna a tlangpuia ei insung ngirhmunhai ngaituo a ei hung phor a nih).


C. Vangnei ngirhmun am vangduoi ngirhmun

            Ei hnam ngirhmun ei en chun ei vangduoi ei ti kongkhat el thei. Chun ei pawl (classmate)-hai le intekhi chun vangduoi ei inti thei bok. Ei hungna ram kilkhawr en chun pieng vangduoi ei inti thei bok ring a um. Amiruokchu, kawng danga ruok chu ei vangnei ve tlat a nih. Vawisun la la hin Hmar nang angpui iengza’m sikul kai thei lo an um ding? Hlothloa nitin nun hmang, thiemna hlut zie hre phaklo iengzam Hmar lai ei um ding? I tietpui tawk iengzat chie am an um ding zuk hisap tam. India pumpui huop khomin hei hisap rawh. Chu zo chun Delhi khawpui tlungphak iengzam an um ding ti hisap nawk rawh. Leh, chu zet chun ei vangnei zie i hung hriet thei ding a nih. Inngaituo rawp chu thilha ni’ng  a tih. Mihriemin ei neka ha, ei nei neka hau lem tieng pang vong ei thlir chun lawmna ding khom a vâng. Amiruokchu, ei ngirhmun hi a nei hai le ei tekhi ruol ruolin a nei nawhai le khawm tekhi ve hlak chi a nih. A ieng ieng khawm nisien “Delhi chen chen a lekha ka’n chuk thei el hi chu ka vangduoi ngei” ti chu ei um ring a um nawh. Chulleiin, Delhi a inchuklai hai hi mi vangnei ngirhmuna ngir ei nih ti hriet a thra. Hi ngirhmun hi hmang trangkai thiem hai chun vangneina chun hlawtling ngirhmun chen a thlungtir thei. Hi ei ngirhmun hi chona (challenge) a nih. Vangnei ngirhmun a um hrim hrim a hmang angkai thiem le thiem naw an inang ngai nawh.  Amiruokchu vangneina hi hunbi nei a ni. Tukhawm an vangnei kumkhuo ding ei um nawh. Vawisuna vangnei pa kha zinga a vang a duoi thei a. Chun vawisunna vangduoi pa kha zinga a vangnei thei bok. Vangneina hmangsuoltu ta dingin thlaksietna a hmasuon tlat a nih. A vangduoina chu chona (Challenge) a ngaia hang khaw tlat ta dingin vangduoina chu ngirhmun thra le nghettak intluntu a lo ni thei. Chu lei chun sapha’n “Fortune changes the world” an lo ti nghe nghe a nih. Chuongang chie chun hlawtlingna chun hlawsamna an tlun thei a. Hlawsamna khomin hlawtlingna an tlun thei bok. Chuleiin, a tu tu khawm beidong ding ei ni nawh. Beiseina nei tlat lem ding ei ni lem a nih. Mani ngirhmun (Challenge) hriet chieng hi a poimaw tak ma ma a nih. Ngirhmun le inhme der lova khawsa hai hrim hrim mihai hmupeilo an ni tlangpui. Vangnei ngirhmuna ei ngir chun hmang angkai thiem a poimaw a. Vangduoi ngirhmuna um eini khomin hang khawna a hmang mawl chu a hlawk tak ma ma ring a um a nih.


II. Dangtu, daltu le harsatna dang dang (Hurdles & Obstacles)
             Mihriem hrim hrim dangtu, dâltu le harsatna nei hak lova damsung ni hmang ral hak pakhat khawm ei um ring a um nawh. Mi hriet lova ei khat chauva harsatna ei tuok ringot khom inzâwt khop nei seng ei tih. Inchuklai-hai khom hieng dâltu, dangtu le harsatna-hai hin a mi hêl chuong bik ngai nawh. Khawvel a mitin el hi harsatna ei tuok zat a’nang tlang puot ring a um. Harsatna tuok inhma deu-hai chu an hun tawp tieng a zie a um deu nuom a. Inhoi chen phottu chu a hringnun rinumna’n a zui nuom vieu hlak. Khawvela mi po po hi harsatna nei lo ei um nawh. Ei nun a dangtu, daltu le ei kalpen sukhratnawtu ei nei seng. Amiruokchu ei harsatna-hai hi an ang vong kher nawh. Inchuklaihai khom harsatna ei nei seng a nih. Insung harsatna dam, sum le pai harsatna dam, hriselna tienga harsatna dam, mawl leia harsatna dam, ei hnam ngirhmun leia harsatna dam, kohran le khawtlanga ei harsatna dam, nunghak tlangval inhmangaina thua harsatna dam, ei subject a harsatna dam, ei inchukna hmun School le College a harsatna dâm le dâltu chi hran hran le harsatna dang dangin a mi tuom tawl a nih. Hieng harsatna hai hi “Challenge’ an nih. Pehêlna zawng lova sel taka nerthleng ngama nerthleng thei bok hai chu mi vangnei, hlawtlingna lampui hrawmektuhai an ne’l. Harsatna tam tak nerthleng hai hi mi detindo an ni hlak. Nun a hin tonhriet (experience) an hau nuom a. Varna an tlasam he hu ngai nawh. huoitu ding chena innghatna thlak an hung ni nuom bok.
            Amiruokchu harsatna pêhêl a, a awlsamna tieng tieng inhêm hai hrim hrim tum ram tlung an um ngai meu nawh a. Mani’n thil thawsuok an hau naw nuom vieu a. Thil trullo le inhmelo deu deuva inther an ching a. A awlsamna tieng tieng inhêm an ni leiin takna le nghetna/detindona an tlasam nuom hlak.

III. Chona (Challenge): Insuolna, inelna le inthlansiekna a thangve dingin chona, infielna le inhriettirna:
            A chunga khin ei ngirhmun (challenges) tlawm-a-zawng ei hang phorlang tah a. Khieng ei ngirhmun tawi te te a ei tarlang-hai khi bi veng venga inngaituo chu thil poimaw tak a nih. halai inchuklaihai hi ruol ei hau a. Mani inngaituona hun (solitary confinement) ei nei tlawm nuom vieu hlak. Amiruokchu tu la la hin, zinga tilovin, inngaituo’ng ei tiu khai.  Ei hnam hlak chu hieng thlawta la hnufuol a ni hi. Um ok ok ding ziezang ei ni nawh. Hnam ei hmangai lei bekin thaw fan fan ei tiu. Hnam hmangaituhai chun insum bok naw mei nih. Hmam hmangaitu chun a ram leilung a hmangai phot ngai nawh a. A rama mihriem, Pathien siemhai a hmangai hmasa tei hlak a nih. Chuzo chun a ram le a ram a thil tinreng a hmangai lem chau hlak a nih. An leh, Pathien siem hmangaitu-hai chu misuol an nih? Teulova a. Ram le hnam hmangaitu indiktak chu Pathien hmangaitu a lo ni zing a nih. Chulleiin, i ram le i hnam i hmangaina konga khan insum thrak naw rawh. I ram le i hnam in khiva a sie che a. Tuikang nghakin a ngak che a. Tlumte thlirin a thir bok che a nih. Inchuklai a ram hmangaitu ta ding chun thaw ding a um hran nawh. I table a khan ram le hnam sin tam tak an tieng ther thur a ni kha. Ei hnam history hung ziektu ding dam, literature hi neka sukphuisuitu ding dam, dan thiem (lawyer), dan siemtu ding dam, fak le dawn zawngna tieng zul kalhmang thiema hma thruoitu ding dam, Technology tieng zula thiem le thruoitu ni ding dam, mawlna anthawk ei hnam thuoisuoktu ding dam le hnam kong iengkima chawisangtu ding ei ni inchuklai hai hi. Chu chu ei mawphurna ei liengkoa innghat tlat, vaihai amanih, hnam dang-hai liengkova ei va’n nghat thei thrak lo hrim hrim a nih. Hnam hrim hrim hmasawn song ding tukhawm an um nawh. A chin-hai khawm hma ei sawn ve thei a. A lien le a hrat-hai khom an chau thei bok. hang (generation) tin nundan, thiemdan le a dang dangah hnam hmatieng a’nghat a nih.

            Ei ram ngirhmun chautak le kawng tam taka la hnufuol em em sukhmasawnna ding chun hmangaina le thiemna (Education) chau naw chu hmangruo dang inchuklaihai ta dingin a um nawh, tutak ngirhmuna chu, ti inla suol kher naw nih. Chu chu i hnam thil lo ni sien. I insung thil a teh? I insung thil a khom chuong ang tho chun in nu le pa le i sungha’n beiseina insangtak in an lo thlir che a nih. I insung chu tung dinga, patling tak/nutling tak i la hung suok ding chu i insungin nanga a beisei a ni naw am a ni? Ram le hnam ta dinga fesuok thei khopa mi intodel i la hung ni ding hi hnam le insung beiseina a nih. Chu chu ngirhmun chu i insung ngirhmun le i hnam ngirhmunin a a mamaw bek bek a nih. Chu i hnam ngirhmun le i mimal insung ngirhmun ngei, hang nasataka la ngei ngei dinga phûtluitu che chu a nih i ta dinga “Challenge” chu.

Hienghi thil chu a lo nilai zingin piengna insung/i ram maksana lekha inchuk dinga Delhi a hung, hnam pasalha a in ngai rawh. Vangneina chungchuong bik i hnam chanpuihai lai hin i chang a nih. Chu chu i hringnun lawng zapna’n hmang la. Tum neiin i tum ram, i tiem chin tieng chu pan âl âl rawh. Dangtu harsatna-hai chu pehel na ding zong naw la. hûlbuk ner taka nerin palthleng rawh. Chu chu pasalha-hai thawdan a nih. Chu chu fiena (test/challenge) a nih. I tiemchin tieng chu pan âl âl la. I lampui chu inhoina le nuom chenna chu ni awzawng naw nih. Amiruokchu, pasalha-hai lampui chu a pika, hling kara dam thul buk hnuoi a dam sa an pel hlak. Ram an pan inril deu deu a. Harsatna le dâltuhai khom an hung turu deu deu hlak. Amiruoichu, an kepen a chai ngai nawh. Saipui angin an lawn a. Beiseina’n a huoi hlak lei harsatna-hai chun a sukhning mei mei tawl nawh. Chuong harsatna hai chu an nun sukfirtu’n an hung hang ta lem hlak. A tawp a tawp ah Salulamnei le sahrang lu an lak hlak a ni kha. Inrim taka tu tuchun hlim takin a sik a nih. Mihriem po po hi ei tu ra ei sik ding a nih. Chulei chun ei hlimna le ei lawmna hi ei ni vekin ei siem a lo nih.  An leh, kum 10 hnunga i ngirhmun ding chu te? Kum 20 hunga ei hnam ngirhmun ding teh? Chuneka hla met kum 30 hnunga teh? Ei nu le pa tamtak chun muol mi liemsan ta’ng an ta. A la dam-hai khawm an taksa chau tang a ta. An taksa a chau ruol ruolin an lungril hisapna hung chau bok a ta. Chu huna chun iem ei ngirhmun ding? Iem ei hnam ngirhmun ding? Iem ei literature ngirhmun ding? Iem ei insung ngirhmun ding? Iem ei sum ngirhmun ding? Iengang nunphung ding? Iengang khawtlang am ei khawtlang ding? ti zawnahai hi inchuklai ha’n ei ngaituo a poimaw takzet. Chu hunga ei ngirhmun ding chu tuhuna ei nunah an nghat tlat a nih.


Mani ngirhmun (challenge) hrechienga tum neia khawsak

Inchuklai, halaihai hi ei rengin ei hringnun hi tuipui inthim le ium tak lairila um vong ei nih. Tamtak chun chu tuipui chunga an umna hmun an hriet hlak. Tamtak ruok chu an umna hmun an hriet nawh a, an ngirhmun khom an hriet naw hrim hrim. Mani umna hmun hrenawtu-hai chun pan tumna nei hlak hai sien khom tluonglam an invai a. Lampuiah an riral el hlak. Tuipui inthim le i um em em a chun a’n intawl hmang dai hlak a nih. Tum nei inla khom ei nun ngirhmun hriet hmasak zet a tum ei nei chu thil thaw makmaw ning a tih. Damlai long chau tak chunga hin mani umna hmun (nun ngirhmun) hrechiengtuhai chu tuipui inthim le iumah an um lai khomin long chawlna hmun hnai tak an tlung thei. Tuipui inthim le iuma mani umna hmun hrelo chu a’nhmang a nih. Longchawlna hrim hmu thei naw ni hai. Mani ngirhmun hre em em tu chun long chawlna umna hmun chu an hriet tei hlak. A umna hmun a’nthawka lawngchawlna lampui khom chu a hriet bok a. Chu long chawlna ralmuong/thlamuongna hmun chu tlung tumin beiseina’n an hringnun a huoi a. Chu hringnun long chu tluong lam neiin a tum ram, longchawlna tieng chu tluntaka panin a khal hlak. A lampui a hraw mek lai chun dangtu/daltu umhai sienkhawm a hringnun lampui chu a hraw awk awk a. Harsatna a tuok chang khom a tum ram, longchawlna, ralmuongna hmun le thlamuongna hmun chu thlirin a tuorsela. Thil i um a tuok chang khom a tum ram bok chu thlirin a huoisen  em em a. A tum ram a tlung theina ding a ni phot chun iengkim an huom a. Thil angkai le thil angkai lo a hisap thiem ta a. A tum ram a tlung sukawlsamtu hai chu thil ha-ah a ruot a. A tum ram a tlungvat suk harsatu thil tam tak hai chu thil suolah a ngai tah a. Sie le ha a hung thlierfie thei tah a. Sie a ti a chun an veng fimkhur a. ha a ti hai chu a thaw mol mol hlak. Mihai thaw ve dan, a ti nawh a. A thaw dan chu a thaw dan a ni ve el hlak. Ama ngeiin a long chu zap peiin ama ngei longchawlna tieng chu panin a fe pei hlak. A lampui a chun harsatna rapthlak tak tak a tuok chang a hnuoi beiseina chu sukhningin a um nia a hriet chang a um hlak. Amiruokchu, a hnuoi beiseina chu inhningin mithli tlakna chen intlun hlak sienkhawm a Pathienah a chun an nghat tlat a. “Ka hnuoi beiseina inhningin, mithli tla sien khawm, Ama chu kan hnemna a nih, iengkima ieng kim” ti hla chu sakin hnuoi thilthawtheina neka thilthawtheina ropui lem kuomah a awngai hlak. A beiseina chu intuoi tharin a hung um a, a nun long chu an tum ram tieng bok chun a khal zom nawk pei a, a tawp a tawpah longchawlna hmun, vawikhat hadamna hmun le thlamuongna hmun chu lawmtakin a tlung hlak. Chu chu hlawtlingna a nih. A lawmna khom inthuk tak le inril tak a ni a.  Chapona’n a nunah hmun a khuor nghet thei tak tak ngai nawh a. Mihai chan le ngirhmun hrepui thei tak a hung ni lem hlak. Hi hi mani umna hmun, mani ngirhmun le mani nina hre a, beiseina indikin a huoihai nun (hope/dream driven life) a nih.   
Mani ngirhmun hre nawtu ruok chu chuong ang chu an ni ve nawh. Mani ngirhmun hrenawtu chu tuipui chunga long a umna hmun hrelo leh angkhat char a nih. Mani umna hmun/ngirhmun hre lo na na na chun, a hringnun long khalna tieng ding khom a hriet nawh a. Tlung tumna mumal nei lovin thlivirin a nuomna tieng tieng a mut leng el hlak. Hienganga nun khal, mani ngirhmun le umna hmun hrelo hai chun harsatna dangtu dukdak an nei hman nawh. Dangtu, harsatna a tlawmna tieng tieng an inhem el hlak. Mihriem an hrietna a pawnlang a. Thil hlu le thil hlu lo an thlier thei nawh a. Thil hlun le thil hlun lo an thlir thei bok nawh. Tu’m ana ti inhre lo na na na chun an uong nuom hle a. Mihai ta dinga hadamna nekin mi mitsukkhamtu, mihai sukthlasetu le mi hmusit chîng mi an hung nih. Mani hman inhrelo chun mihriem chu tu’m ana ti zawna chu iengtin am sang thei an ta? Harsatna le dâltuhai chun a dang chat a, lampui dang a awlsamna tieng tieng an dap kawthlok a. Fiena fethleng lo na na na chun fîrna, takna le thienghlimna an tlasam a. Sie le ha tlierthiemna an tlasam a. Indikna an tlasam ruol ruolnin huoisenna an hung tlasam a. Iengkim el chu sawtnawte sungin ningsukteltu’n an inchang pek hlak. An ning an tel tul tul a. Thil angkai le angkai lo an hisap thei nawh. Fiena le fethleng lo le harsatna tuor ngailo an ni tlat leiin an tuorsel nawh a. An zuou hle hlak. Puitling tieng pan nekin naupang angin thil chi te te-ah an buoi nuom vieu a. Mihai thaw thaw an thaw ve a. Inhnemna thlak tak tak thil an beisei ngai nawh. An nun chu entawn nun a hung inchang a. Thil iengkim an thaw taphot deu thaw chu mihai entona an thaw le mihai thawve dana an thaw a hung ni a. Lawmna hmun le lungngaina hmun an thlier thiem nawh a. Enton thlarau chun an nunah zung a hung kei nghet ruolin an nun chu mi dang nun dan le hoiherah a hung innghat a. Thlirna tukver indiktak an hung tlasam a. Inkhina hmol indik le indik naw an hriet chieng thei ngai naw hrim hrim. Huou huou an lawm a. An nun chu nun chau le beidawng umtak a ni ti ruok chu an hriet nawh. Beiseina le tum nei lo an ni leiin taimakna chu an hung tlasam a. Thabo tak an hung ni a. Mihai chu chawl hunah an chawl a, hadam tak le inhoi ti em emin thlifim an dawng lai ama ruok chu a nun chawlna’n a sip a. A beidawng chuong si nawh a. Phurrik phur lo na na na chu a thluok le lungrilin sin an hung nei ta nawh a. A lungril hmun inawng a chun Setanin hmun a hung khuor a. A lungril chu Setan sinthawna hmun a hung ni ta hlak. Hi hi mani ngirhmun hre lo le mani nina hre bok lo, hmuna dinga mit nei si hmu bok si lo, hrietna dinga na nei si hre bok thei tlat lo, a taksa chu hring zing si, a nun ruok chu thi tlat, beiseina mumal tak nei lohai nun dan a nih.  
Inchuklaihai le varna

 Inchuklai-hai ta dingin varna chu iem a na? Varna chu hrietna a nih. Chu hrietna chu iem a na? Chu hrietna chu thil pahni fekop tlat hlak hrietna hieng: a sie le a ha hrietna, a i um le a tiumlo hrietna , a thi le a dam hrietna, thil hlu le thil hlu lo hrietna, thil hlun le thil hlun lo hrietna le a dang dang a nih. Chu hrietna chun hieng thil pahni hai thlierfietheina a pek a. Chu a hrieta thil tha po po le thil hlu po po chu a nuna nun pui mi, a ha a hriet chu thaw pei nachang hrietu chu mi var a nih. Inchuklaihai, thil ha le thil sie hre le thlierfie thei a, thil hlawk le hlawk lo thlierfie thei a, a ha le a hlawk hlawk thaw nachang hretu chu mi var a ne’l. Hrietna ngaina mi, thil hrerawn nuom mi, a thra le a sie hre nuom mi, a hlawk le hlawk lo hre nuom mi, thilthra hlawk thawpuitu inchuklai chu a vet nawh tina a nih. Thaw ding thil thra hre vieu ringot, thaw bok si lo chu varna an nawh. Tukhom inchuklaia thabo chu mi invet a nih tina a ni chu.  

Inchuklai, vawisuna hung po po in hlawtling seng theina dingin, mivar, thilha le hlawk nitin thaw pei ngei dingin ka ditsakna kan hlan seng cheu.

Ka lawm ie.



Lalthanglien Ruolngul
New Delhi, the 13th August, 2010.






Hriltlang dinga thlangdawkhai. (Selected points for discussion)

  1. Ei hnam ngirhmun insanglema hlangkaitu ding chu tulai a inchuklai hai chau ring le nghak el lova, tulai a huoitu hai hin hmathlir neia hma la a, kawng dang danga a bulhut (foundation) nghettak an lo duong diem a ul naw ding maw?
  2. Kristien a hung lut chin an thawk khan khan Kohran/Pathien rama rawngbawl dinga inpe hai kha a lekha thiem thiem le mi ringzo um um an lo ni a. Tu ruok hin chu a nung hi thil tak hi an letling tah an naw maw? Ieng am law thei ei ta?
  3. Mimawl (political unconciousness) le pasie ei la tam lei hin mipui rorelna hi a fuk tak tak thei nawh an naw maw? Lal rorelna hnuoia ei um lai nekin mipui rorelna (Democracy) hnuoia ei um hi iem ei that hnempui a.
  4. Sum le pai le fak le dawn zawngna kawngah hma ei sawnna ding chun ei ram a ei chingdawk thei hai hi a indusy (small scale agro-based indusy) ei ram a vek innghat thei inla teh? Chu ding chun tuham hma la ding? Hi thil a puitlingna daltu ding ieng ieng am a um?
  5. “Ei ram le ei hnam ngirhmun inhnuoi tak chawisang le hlangkai ding chun thiemna le hmangaitaka invawina bak chu a um nawh” ti hi ieng chen am an dik a?
  6. Mani insung tungding seng inla hnam chu tung ding a ni el naw am a nih? Vawisunna inchuklai hai hi hung hlawtling seng hai sien hnam chu lo invawi le hnam ta dingin pesuok amanih, fesuok he hu naw hai sien khawm hnam chawisangtu an ni ve tho an naw am a ni? Hmar inti sungkuo po po hi sum le pai le fak le dawn a harsa lovin, khawsa thei seng inla Hmar hnam chu hnam harsa ti thei a ni ding am a nih?
  7. Mani insung hrietpuina le inchuklai hai hlawtlingna an zul chie am?
  8. Ei thupui le inzul a ni phot chun mipui fekhawm hai a’nthok nuom nuom.



No comments:

Post a Comment